به مناسبت هفته پژوهش؛
پژوهش یک علم است و آیین؛ مبانی و فرآیندی دارد که بدون توجه به آن‌ها، پژوهش نازا و بی‌بار می‌گردد و به بیراهه کشیده می‌شود.

 شایسته است همه بدانیم مادرزاد، پژوهنده و نویسنده نبوده و هنگامی که به دنیا آمده ایم، قلم و کاغذ در دستان خویش نداشته ایم و باید علم پژوهش را آموزش ببینیم و آن را از آشپزی و رانندگی کمتر ندانیم.

 

آن چه در این یادداشت به قلم آمده، ۲۰ نکته به زبان ساده در زمینۀ آیین پژوهش و برای نوپژوهان و نوقلمان است.

 

۱٫ تا آن جا که امکان دارد، بکوشید هر مطلبی را در منبع اصلی خود ببینید و از همان جا نقل کنید. بارها اتفاق افتاده است که نقل مطالب از منابع واسطه و دست دوم و چندم، با لغزش ها یا نادرستی هایی همراه شده است.

 

به طور مثال، عبارت «خرمشهر را خدا آغاز کرد»، از امام خمینی(ره) نیست و به صورت دیگر و با عبارت کاملاً متفاوتی است. یا بیت «چنین گفت پیغمبر راستگوی/ ز گهواره تا گور دانش بجوی»، در شاهنامۀ فردوسی دیده نشده است.

 

۲٫ توجه دقیق داشته باشید که برای چه مخاطبی و چه نیازی در حال پژوهش و نگارش هستید؛ زیرا رعایت این نکته در جمله بندی و حتی واژگان نگارشی شما کاملاً تأثیرگذار خواهد بود.

 

به طور مثال، در تحقیق های عمومی، واژه های پیچیدۀ علمی یا فرنگی را به کار نبرید و نگویید: «سازمان ملل متحد در پکیج پیشنهادی خود، میخواهد کشورهای جهان سوم را بیشتر ساپورت کند»؛ بلکه به جای «پکیج» و «ساپورت»، از کلمات «بسته» و «حمایت» استفاده کنید.

 

۳٫ بر حافظه و محفوظات خود چندان تکیه نکنید. محققان بزرگی بوده اند که با توجه نکردن به این نکته، دچار لغزش ها و اشتباهات بزرگی شده اند. علامه محمد قزوینی، بنیانگذار روش تحقیق جدید در ایران که در دقت و حافظه کم نظیر بوده است، گفته بود که من هر وقت بخواهم سورۀ توحید را هم بنویسم، به قرآن مراجعه می کنم.

 

۴٫ سخن و نظریۀ دیگران را بدون هیچ تغییر و کاهش یا افزایشی نقل کنید تا هم امانت علمی را رعایت کرده و هم نسبتی نادرست به گویندگان آن نداده باشید. چه بسا که تغییر یک کلمه یا حتی یک حرف، سخنی را کاملاً دگرگون کند.

 

به طور مثال، در مصراع آخر سرودۀ زیر، چنان چه حرف اضافۀ «در» به «بر» تغییر یابد، واژۀ دراندازیم به براندازیم تبدیل و منظور شاعر کاملاً دگرگون می شود:

 

دل را به  قـرار  دیگـر  انـدازیــمـش         خاکسـتـر را بـه آذر انـدازیــمـش

آن طرح نُوی که در سر حــافظ بود         مـا آمـده ایـم تـا در انـدازیــمـش

 

۵٫ پژوهش خود را پیش از انتشار و عرضۀ عمومی، در معرض نقد دیگران قرار دهید تا با اشتباهات کمتر یا حتی بدون اشتباه انتشار یابد و آن گونه نباشد که بعد از چاپ متوجه شوید.

 

به طور مثال، عبارت «انقلاب ما انفجار نور بود»، از امام خمینی(ره) نیست و به گونه ای دیگر و از یاسر عرفات نقل شده است.(صحیفۀ امام، ج۶، ص ۱۸۱)

 

۶٫ زبان معیار و استاندارد را در نگارش پژوهشنامه و آثار علمی به کار گیرید؛ به طور نمونه، در متن های دانشنامه ای نمی توان از زبان ادبی و شاعرانه استفاده کرد و گفت: «پروفسور محمود حسابی در سال… شمع وجودش به خاموشی گرایید»؛ بلکه باید گفت: «… در گذشت» یا «… از دنیا رفت».

 

۷٫تا آن جا که ممکن است از عنوان های گویا، کوتاه(حدود سه – چهار کلمه)، زیبا، متناسب با محتوا و بدون هر اغراق گویی استفاده کنید. به این عنوان ها بنگرید: جوانی المثنی ندارد، زنبورهای عسل دیابت گرفته اند، فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، آیین بدنویسی، ارج نامۀ ایرج(یادنامۀ استاد ایرج افشار)، «می باشد» غلط نمی باشد، دستور زبان عشق و قرائتی از قرائتی(دربارۀ زندگی حاج آقای قرائتی).

 

۸٫ به تلفظ نام های خاص(اَعلام) اهمیت دهید و با مراجعه به منابع معتبر، مانند بخش اَعلام فرهنگ معین، آنها را درست بنویسید.

 

به طور مثال، امام حسن عسکری(ع) (نه امام حسن عسگری)، ابوذر غِفاری(نه ابوذر غَفّاری)، شِهاب الأخبار(نه شَهاب الأخبار)، حاتِم طائی(نه حاتَم طائی)، نیکُلسون(نه نیکِلسون) و کارنِگی(نه کارِنگی) درست است.

 

۹٫ سعی کنید در هر تحقیقی، یک حرف نو را ارائه دهید و یک سخن و اندیشۀ تازه را با مخاطبان خود در میان بگذارید. در غیر این صورت، جای تقلید و تحقیق را اشتباه گرفته ایم و نتیجۀ تحقیقمان! چیزی جز این نخواهد بود: «اتوبوس از مینی بوس بزرگ تر است».

 

پس به گفتۀ مولوی:

 

هین سخن تازه بگو تا دو جهان تازه شود         وا رَهـد از حدّ جهان، بی حد و اندازه شود

 

۱۰٫ کلی گویی نکنید؛ به طور مثال اگر می گویید: «شماری از دانشمندان یا روانشناسان در این زمینه معتقدند که…»، برخی از آنان را نام ببرید و مأخذ گفته شان را به طور دقیق و با ذکر عنوان نوشته، شمارۀ جلد و صفحه و مانند آن بیاورید.

 

۱۱٫ از اِنتحال و سرقت علمی و ارائه سخنان و اندیشه های دیگران با نام و عنوان خویش بپرهیزید و مواظب باشیم که با تغییر دادن یا جابهجا کردن چند کلمه و چند جمله از یک مطلب و نظریه ای، نمی توانیم اثر جرم سرقت علمی را از صحنۀ پژوهش خود بزداییم و البته که روزی مشت وا و آدمی رسوا می شود.

 

۱۲٫ پژوهش، علمی ساختارمند است. بنابراین، در چینش و دسته بندی مواد ومطالب پژوهش، ترتیب منطقی و ساختار هندسی آن را کاملاً رعایت کنید؛ به طور نمونه، اثبات سخن یا نظریه ای را بر مطالبی موقوف نکنید که هنوز آن ها را ذکر نکرده اید:

 

بیار ای سـخنگوی چابک سرای      بساط سخن را یکایک به جای

 

۱۳٫ هر نکته و مطلبی را که حتی "احتمال" می دهید به کار و موضوع پژوهشی تان ارتباط دارد، یادداشت کنید؛ چون در مراحل بعدی تحقیق، معلوم نیست که یادتان بیاید آن نکته و مطلب را در کجا دیده اید. از سوی دیگر، اگر بعداً متوجه شدید که این گونه یادداشت ها به کارتان نمی آید، می توانید آن ها را راحت حذف کنید. حذف کردن بسیار آسان تر از پیدا کردن است.

 

۱۴٫ هیچ کار پژوهشی را پیش از دو کار مهم "بازنگری" و "بازنگاری"، به کسی یا جایی عرضه نکنید. پس از آن نیز چنان چه فرصت و مهلت دارید، مدتی حدود مثلاً سی تا چهل روز، از پژوهش خود فاصله بگیرید و مجدداً به سراغش بروید و آن را مطالعه کنید. آنگاه خواهید دید که چه کار خوبی انجام داده و تحقیقتان را درست تر و پاکیزه تر سامان بخشیده اید:

 

سـحـر گه   ره  رُوی  در    سـرزمینی          همی گفت ایـن مـعما بـا قرینـی

که ای صـوفی! شراب آنگه شود صاف          که  در    شیشه  برآرد اربعینـی

 

۱۵٫ هنگام پژوهش و نگارش، شور و احساسات و عواطف خود را کنترل و مدیریت و ادب علمی را رعایت کنید و به دلیل های علمی، عقلی، وحیانی و جز آن روی آورید. به گفتۀ سعدی:

 

دلایــل قــوی بـایـد و مـعنوی    نه رگ های گردن به حجت قوی

 

۱۶٫ اگر می خواهید که در تألیف موفق باشید، در تحقیق بیش تر دقت کنید و برای آن بیش تر وقت بگذارید و اصل «تحقیق بهتر، تألیف بهتر» را سرلوحۀ فعالیت های پژوهشی خویش قرار دهید:

 

چه خوش گفت این سخن پیر جهانگرد   که دیر آی و درست آی ای جوانـمـرد

 

۱۷٫ وحدت روش را در نگارش پژوهشنامه رعایت کنید؛ به طور مثال، چنان چه در آغاز پاورقی، نام کوچک و نام بزرگ پدیدآورندۀ اثر را می آورید، این روش را در تمام پاورقی ها به طور یکسان به کار بندید و این گونه نباشد که گاهی نام بزرگ پدیدآورنده ها یا گاهی عنوان کتاب ها را در آغاز پاورقی ذکر کنید.

 

۱۸٫ به آخرین چاپ هر اثر استناد کنید؛ زیرا امکان دارد که نسبت به چاپ های پیشین آن، دارای حذف یا اضافات یا تجدید نظرهایی باشد و نیز می دانیم که از دیدگاه علمی، آخرین و جدیدترین نظر هر پدیدآورنده ای ملاک عمل در نقد و بررسی است.

 

۱۹٫ از آفت های موجود برای بعضی از محققان، انجام دادن تحقیق های متنوع و متعدد، اما ناتمام است. بنابراین، تلاش کنید تا یک پژوهش را به پایان نرسانده اید، به پژوهش دیگری نپردازید. یک تحقیق کامل و تمام، بهتر از ده ها تحقیق ناقص و ناتمام است.

 

۲۰٫ شایسته است هفت روش زیر را یاد بگیرید که ارتباط نزدیک با فعالیت های پژوهشی دارد: ۱٫ روش مطالعه و تندخوانی؛ ۲٫ روش خلاصه نویسی؛ ۳٫ روش فیش برداری؛ ۴٫ روش کتاب شناسی و مأخذشناسی؛ ۵٫ روش دسته بندی مطالب؛ ۶٫ روش ترجمه؛ ۷٫ روش کار با رایانه و استفاده از برنامه های رایانه ای و به ویژه تایپ.

منبع:خبرگزاری رسا