از زمانی که جابر بن عبداللَّه انصارى باوجود کهولت سن و نابینایی مسیر میان مدینه و کربلا را طى کرد و علیرغم انبوه مشکلات[۱] در بیستم ماه صفر  براى زیارت امام حسین علیه السلام به کربلا آمد[۲] و غوغایى در آن جا بر پا کرد [۳] و آن زیارت پرمعناى مخصوص را در کنار قبر حضرت خواند و گریست.[۴]

و از زمانی که با ورود اهل بیت علیهم السلام در روز اربعین به کربلا و ملاقات کاروان اهل بیت علیهم السلام با جابر و همراهانش؛[۵] به زیارت شهداى کربلا و الحاق سرها به بدن ها توسط امام زین العابدین علیه السلام در روز اربعین انجامید، [۶]همه و همه حاکی از  اهمیت زیارت اربعین است، لذا ما به اربعین اهمیت می دهیم و بر رعایت آداب آن اهتمام می ورزیم[۷].

اهمیت و جایگاه زیارت در اسلام

در روایات اهل بیت علیهم السلام با مضامین و تعابیر مختلف به زیارت آن بزرگواران اهمّیّت زیادى داده شده است؛ از روایات متعدّدى به دست مى آید که اگر انسان بخواهد کاملًا به عهد و پیمانش نسبت به هر کدام از ائمّه وفا کند، باید به زیارت قبورشان رود و بداند که هر کس با میل و رغبت به زیارتشان رود و مکتب آنان را تصدیق نماید مشمول شفاعتشان در روز قیامت قرار مى گیرد.[۸]،[۹]

زید شحّام از امام صادق علیه السلام نقل مى کند که زائر ما اهل بیت، مثل کسى است که رسول اللَّه صلى الله علیه و آله را زیارت کرده باشد و زائر رسول اللَّه صلى الله علیه و آله زائر خدا در عرش اوست .[۱۰]

عیسى بن راشد از امام صادق علیه السلام نقل مى کند که هر کس قبر هر کدام از ائمّه علیهم السلام را زیارت کند و نزد آن، دو رکعت نماز بخواند ثواب حجّ و عمره برایش نوشته مى شود.[۱۱]،[۱۲]

ثواب زیارت امام حسین علیه السلام از زبان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)

در روایت جابر که در آن، رسول گرامى صلى الله علیه و آله از شهادت اهل بیتش خبر مى دهد، وقتى فرزندش حسین علیه السلام از زائرین قبور آنها مى پرسد، رسول مکرّم صلى الله علیه و آله در جواب مى فرماید: « یا بُنَیَّ، اولئِکَ طَوائِفُ مِنْ أُمَّتى ، یَزُورُونَکُمْ، فَیَلْتَمِسُونَ بِذلِکَ الْبَرَکَهَ، وَحَقیقٌ عَلَیَّ أَنْ آتیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ، حَتَّى أُخَلِّصَهُمْ مِنْ أَهْوالِ السَّاعَهِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ، وَیُسْکِنَهُمُ اللّهُ الْجَنَّهَ؛[۱۳]آنان طوایفى از امّت من هستند که شما را زیارت مى کنند و از آن، برکت مى جویند، و شایسته است بر من که در روز قیامت به سراغشان بروم تا از مشکلات آن روز و از گناهانشان رهایشان سازم و خداوند آنان را در بهشت جاى دهد».[۱۴]

ضرورت و اهمیت آشنایی با آداب زیارت اربعین

بدیهی است هیچ مساله معنوی نیست مگر اینکه اثر مفید و سازنده اى در زندگى  مردم دارد، و هیچ اعتقاد و ایمان صحیحى پیدا نمى شود مگر اینکه در ساختن یک جامعه اى آباد و آزاد و مستقل و نیرومند سهم به سزایى دارد.[۱۵]

حال آنها که مسائل اخلاقى و ایمان و مناسک مذهبى و توحید را از مسائل مادى جدا مى کنند، نه مسائل معنوى را درست شناخته اند و نه مادى را.[۱۶]بلکه وقتی اعتقادات معنوى و روحانى آن چنان در اعماق روح انسان نفوذ کند که آثارش در  وجودش ظاهر گردد، آثار سازنده این اعتقادات در جامعه بر هیچکس مخفى نخواهد ماند.[۱۷]

در این میان  کمترین آشنایى با آداب زیارت ، این حقیقت را آشکار مى سازد، که کرامات و معجزات ائمۀ معصومین(علیهم السلام) و آثار و برکات فراوان مادّى و معنوى که از جانب آن ارواح مقدّسه نصیب زوّارشان مى شود موجبات توبه و انابه زائران را فراهم خواهد کرد ؛ و زمینه ساز  دعا ؛ نیایش ؛ عبودیّت و خضوع در مقابل پروردگار یگانه و بازگشت به سوى اوخواهد بود.[۱۸]

اینگونه است که شناخت آداب زیارت اربعین  آثار فوق العاده تربیتى به همراه دارد.[۱۹]به نحوی که باید گفت مسألۀ زیارت اربعین به یک مکتب عالی تربیت تبدیل شده است لذا باید رشد و تعالی زائر را به همراه داشته باشد و افراد پس از زیارت اربعین به رشد و کمال  نائل شوند.[۲۰]

با این تفاسیر  باید سعى کنیم با رعایت آداب و اعمال زیارت اربعین، چنان حال و هوایى به هنگام زیارت پیدا کنیم که لذّت بخش ترین لحظات زندگى ما باشد و ما را روز به روز به خدا نزدیک تر کند.[۲۱]

احکام و آداب سفر زیارتی

با توجّه به این که غالباً رفتن به زیارت، با مسافرتى همراه است به عبارتی زیارت از مصادیق سفر به شمار می آید؛لذا شایسته است زائران از انجام آداب سفر و مقدّمات آن غافل نباشند.[۲۲]

دعا و صدقه در مسافرت

در بعضى از روایات [۲۳] آمده است که انتخاب بعضى از روزهاى هفته براى مسافرت بهتر است ولى چنانچه انسان سفر خود را با صدقه [۲۴] شروع کند ان شاء الله گرفتار مشکلى نخواهد شد.[۲۵]

لذا قبل از سفر صدقه بدهد که در روایتى از امام باقر علیه السلام آمده: «هر زمان امام سجّاد علیه السلام پاى در رکاب مى گذاشت با صدقه دادن در حدّ توان خود، سلامتى را از خداوند عزّوجل طلب مى کرد و هنگام بازگشت از سفر نیز به شکرانه سلامتى سفر به اندازه توان خویش صدقه مى داد و حمد و شکر خدا بجاى مى آورد».[۲۶] و نیز آمده است: صدقه بده و هر روز که خواستى از منزل خارج شو[۲۷] و اگر چیز ناگوارى به دلت راه پیدا کرد، به اوّلین مسکینى که برخورد مى کنى صدقه بده سپس حرکت کن که خداوند، خطر را از شما دور مى کند.[۲۸]،[۲۹]

نماز و دعای سفر

بی شک انسان باید با امیدوارى حرکت کند و از فال بد زدن پرهیز کند چرا که از روایات به دست مى آید آن گونه که تو تفأل برخود کنى همان برایت پیش مى آید؛ اگر آسان بگیرى آسان و اگر سخت بگیرى سخت مى شود و اگر آن را چیزى به حساب نیاورى مشکلى پیش نمى آید.[۳۰]

در این بین شایسته است  قبل از سفر دو رکعت نماز بخواند و همه چیز خود را به خدا بسپارد و دعا[۳۱] کند و بگوید:«اللَّهُمَّ إِنّی أَسْتَوْدِعُکَ نَفْسی ، وَ أَهْلی ، وَ مالی ، وَ ذُرِّیَّتی ، وَ دُنْیای وَآخِرَتی ، وَ أَمانَتی ، وَ خاتِمَهَ عَمَلی ؛ خداوندا من خودم و خانواده ام و اموالم و فرزندانم و دنیا و آخرتم و سرپرستم و پایان کارم را به تو مى سپارم».[۳۲] به سندهاى معتبر نقل شده است که: آن نماز و این دعا بهترین جانشین او بر اهل بیتش است و کسى که این دعا را بخواند به آنچه درخواست نموده، مى رسد.[۳۳]،[۳۴]

خواندن آیات و سوره های قرآنی و دعاهای سفر

پس از خروج از خانه، بر در منزل و رو به آن سمتى که به سوى آن، سفرش را آغاز مى کند، مى ایستد و هر کدام از حمد و آیهالکرسى و فلق و ناس و اخلاص را از پیش رو و جانب راست و چپ مى خواند و سپس مى گوید:«اللَّهُمَّ احْفَظْنی ، وَ احْفَظْ ما مَعِىَ، وَ سَلِّمْنی ، وَ سَلِّمْ ما مَعِىَ، وَ بَلِّغْنی ، وَبَلِّغْ ما مَعِىَ بِبَلاغِکَ الْحَسَنِ الْجَمیلِ؛خداوندا مرا و آنچه با من است حفظ کن و مرا و آنچه با من است سالم بدار و مراو هر چه با من است به بهترین صورت به مقصد برسان».[۳۵]،کسى که چنین کند خداوند او و آنچه همراه اوست را حفظ مى کند و به مقصد مى رساند.[۳۶]،[۳۷]

همراه داشتن تربت امام حسین (علیه السلام) در سفر

شایسته است زائر اربعین حسینی، مقدارى از تربت امام حسین علیه السلام بردارد و بگوید:اللهُمَّ إِنَّ هذِهِ طینَهُ قَبْرِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلامُ…؛خداوندا این خاک پاک قبر امام حسین علیه السلام است…»،اگر چنین کند به برکت این کار در پناه خدا خواهد بود.[۳۸]،[۳۹]

دعای امام صادق (علیه السلام) و امام سجاد (علیه السلام)در هنگام سفر

از حضرت صادق علیه السلام منقول است  که پس از حرکت، در مسیر راه بگوید:«اللَّهُمَّ خَلِّ سَبیلَنا، وَ أَحْسِنْ تَسْییرَنا، وَ أَحْسِنْ عافِیَتَنا؛[۴۰]خداوندا راه ما را بگشاى و مسیر و توانایى ما را نیکوگردان».[۴۱]

از حضرت امام زین العابدین علیه السلام روایت شده است که در هنگام سفر بگوید: بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ، وَمِنَ اللَّهِ وَالَى اللَّهِ، وَفى سَبِیلِ اللَّهِ… ؛[۴۲]به نام خدا و به یارى خدا و از جانب خدا و به سوى خدا و در راه خدا…»[۴۳]

زائران و دعا هنگام سوار شدن بر مرکب(وسیله نقلیه)

زائران وقتى سوار بر مرکب می­شود بگویند:«سُبْحانَ الّذی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهْ مُقْرِنینَ؛[۴۴]پاک و منزّه است کسى که این را مسخّر ما ساخت وگرنه ما توانایى تسخیر آن را نداشتیم».[۴۵]که اگر چنین کند خودش و مرکبش محفوظ مى ماند، تا پیاده شود.[۴۶]،[۴۷]

برای در امان ماندن از خطرات سفر چه دعاهایی بخوانیم؟

شایسته است در مواقع احساس خطر، این آیه را تلاوت کند:«رَبِّ أَدْخِلْنی مُدْخَلَ صِدْقٍ، وَ أَخْرِجْنى مُخْرَجَ صِدْقٍ، وَاجْعَلْ لی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصیراً؛[۴۸]پروردگارا مرا (در هر کار) با صداقت وارد کن و با صداقت خارج سازو از سوى خود حجّتى یارى کننده برایم قرار ده».همچنین خواندن آیهالکرسى در چنین مواردى بسیار خوب است.[۴۹]،[۵۰]

کمک به نیازمندان در سفر

شایسته است زائران به دوستان و همراهان کمک کنند و در رفع نیازهاى آنان مضایقه ننمایند و حقیقتاً نسبت به آنان متواضع و دوست و مهربان باشند. از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل شده است: «مَا اصْطَحَبَ إِثْنانِ إِلَّا کانَ أَعْظَمُهُما أَجْراً وَ أَحَبَّهُما إِلَى اللَّهِ أَرْفَقَهُما لِصاحِبِهِ؛ هرگاه دو نفر با یکدیگر همراه شوند آن کس که بیشتر محبّت و کمک کند نزد خدا محبوب تر و پاداشش بیشتر است».[۵۱]،[۵۲]

مراقبت بر نماز در سفر

زائران باید دقیقاً مراقب انجام نمازهاى واجب باشند که بسیار مهم است؛ زیرا از کمال غفلت زائر است  که از یک سو براى تقرّب به سوى خدا و رسیدن به ثواب زیارت به سفر مى رود، و از سوی دیگر در مسیر راه، نسبت به نماز و شرایط و حدود، و بجا آوردن آن در اوّل وقت، بى مبالاتى و بى توجّهى داشته باشد؛ در حالى که از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «نماز فریضه از بیست حجّ (مستحبّ) بهتر است».[۵۳]،[۵۴]

تسبیحات اربعه در سفر

گفتنی است زائران بعد از نمازهاى قصر اگر وقت دارند سى مرتبه تسبیحات اربعه را فراموش نکنند که روى آن تأکید شده است.[۵۵]،[۵۶]

زائران اربعین حسینی و لزوم رعایت جوانب احتیاط در سفر

ناگفته پیداست آنچه درباره دعا و صدقات براى حفظ جان و مال و خانواده بیان شد به این معنا نیست که انسان احتیاط را از دست دهد و مراقبت هاى لازم را براى حفظ خویش و اموالش انجام ندهد؛ بلکه مقصود این است: هر چه براى حفظ خود و اموال خویش در توان دارد انجام دهد و بقیّه را به خدا بسپارد چرا که در روایت آمده است دعاى افراد سهل انگار مستجاب نمى شود.[۵۷]

بنابراین، باید در جادّه هاى خطرناک قدم نگذارد؛ خصوصاً در رانندگى امورى را که براى ایمنى توصیه شده است فراموش نکند، از سرعت غیر مجاز بپرهیزد، با احتیاط حرکت کند و وسایل لازم را  در سفر زیارتی اربعین حسینی با خود بردارد.[۵۸]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت  زائران اربعین حسینی  مشمول روایت زیبای پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله هستند که فرمودند:[۵۹]«انَّ لِرَبِّکُمْ فى ایَّامِ دَهْرِکُمْ نَفَحاتٌ الا فَتَعَرَّضُوا لَها؛ در دوران زندگى شما نسیم هاى موافقى مى وزد، خود را درمعرض آن قرار دهید».[۶۰]،[۶۱]و در حدیث مشابهى به جاى «فَتَعَرَّضُوا لَها»، «فَتَرَصَّدُوا لَها»[۶۲] آمده است، یعنى در کمین آن لحظات باشید، و آن را از دست ندهید، و به بهترین صورت از آن استفاده کنید.[۶۳]

حال که  عاشقان اربعین حسینی در مسیر وزش نسیم رحمت الهى قرار گرفته اند، شایسته است  با تعمق و تلاش برای آشنایی و شناخت هر چه بیشتر آداب و اعمال زیارت اربعین امام حسین(علیه السلام)، از این فرصت مناسب به بهترین وجه استفاده کنند تا بعداً افسوس نخورند.[۶۴]

[۱] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۱۵ ؛ ص۱۰۱٫

[۲] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۶۰۹٫

[۳] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۱ ؛ ص۵۰۲٫

[۴] همان ؛ ج ۱۵ ؛ ص۱۰۱٫

[۵] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص۶۳۷٫

[۶] همان ؛ ص۶۳۵٫

[۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرعامل بنیاد بین المللی غدیر و اعضای ستاد بازسازی غدیر ؛۶/۶/۱۳۹۶٫

[۸] بحارالانوار؛ ج ۹۷؛ ص ۱۱۶؛ ح ۱ ، عیون اخبارالرضا؛ ج ۲؛ ص ۲۶۰؛ ح ۲۴٫

[۹] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۰۹٫

[۱۰] همان ؛ ص۲۰۹٫

[۱۱]  بحارالانوار؛ ج ۹۷؛ ص ۱۱۹؛ ح ۱۸ به نقل از کامل الزیارات؛ ص ۱۶۰؛ ح ۱۴؛ باب ۶۵٫

[۱۲] کلیات مفاتیح نوین؛ ص ۲۱۰٫

[۱۳]  بحارالانوار؛ ج ۹۷؛ ص ۱۱۸؛ ح ۱۱ به نقل از کامل الزیارات؛ ص ۵۸؛ح ۶؛ ب ۱۶٫

[۱۴] کلیات مفاتیح نوین، ص: ۲۱۰٫

[۱۵] تفسیر نمونه ؛ ج ۹ ؛ ص۱۳۲٫

[۱۶] همان؛ ص ۱۳۳٫

[۱۷] همان.

[۱۸] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۰۹٫

[۱۹] همان.

[۲۰]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۲۶/۸/۱۳۹۵٫

[۲۱] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۷٫

[۲۲] ر.ک: بحارالانوار؛ ج ۹۷،  کتاب المزار؛ص ۱۰۱ به بعد ،  وسائل الشیعه؛ ج ۸؛ ابواب آداب سفر از کتاب الحجّ؛ ص ۲۴۸ به بعد.

[۲۳] ر.ک: کافى؛ ج ۸؛ ص ۱۴۳؛ ح ۱۰۹ ؛ ص ۲۷۵؛ ح ۴۱۶ ، خصال صدوق؛ ج ۲؛ ص ۳۸۵؛ ح ۶۷ ؛ ص ۳۸۶؛ ح ۶۹ ؛ ص ۳۸۸؛ ح ۷۸ ؛ ص ۳۹۳؛ ح ۹۵ ؛ بحارالانوار؛ج ۵۶؛ ص ۳۵ ؛ ج ۹۷؛ ص ۱۰۲ ، فقیه؛ ج ۱؛ ص ۴۲۴؛ ح ۱۲۵۲ ، ج ۲؛ ص ۲۶۶ و ۲۶۷٫

[۲۴]  کافى؛ ج ۴؛ ص ۲۸۳؛ ح ۴٫

[۲۵] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۱٫

[۲۶]  فقیه؛ ج ۲؛ ص ۲۷۰؛ ح ۲۴۰۸ ، وسائل الشیعه؛ ج ۸؛ ب ۱۵ از ابواب سفر؛ ح ۵٫

[۲۷]  کافى؛ ج ۴؛ ص ۲۸۳؛ ح ۴ ، وسائل الشیعه؛ ج ۸؛ ب ۱۵ از ابواب سفر؛ ح ۱٫

[۲۸]  محاسن؛ ج ۲؛ ص ۳۴۹؛ح ۲۶ ، وسائل الشیعه؛ ج ۸؛ ب ۱۵ از ابواب سفر؛ ح ۳٫

[۲۹] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۲٫

[۳۰]  کافى؛ ج ۸؛ ص ۱۹۷ و ۱۹۸؛ ح ۲۳۵ و ۲۳۶ ، وسائل الشیعه؛ ج ۸؛ب ۸ از ابواب سفر؛ ح ۲ و ۳٫

[۳۱] ر.ک: وسائل الشیعه؛ ج ۱۱؛ ب ۱۵ از ابواب سفر.

[۳۲] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۲٫

[۳۳] کافى؛ ج ۴؛ ص ۲۸۳؛ح ۱ ، وسائل الشیعه؛ ج ۸؛ ب ۱۸ از ابواب سفر؛ ح ۱٫

[۳۴] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۲٫

[۳۵] همان.

[۳۶] کافى؛ ج ۲؛ ص ۵۴۳؛ ح ۱۱ ، وسائل الشیعه؛ ج ۸؛ ب ۱۹ از ابواب سفر؛ ح ۱٫

[۳۷] کلیات مفاتیح نوین؛ ص ۲۱۳٫

[۳۸] کامل الزیارات؛ ص ۲۸۳؛ ح ۱۰؛ ب ۹۳٫

[۳۹] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۲٫

[۴۰]  کافى؛ ج ۴؛ ص ۲۸۷؛ ح ۱٫

[۴۱] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۳٫

[۴۲] بحارالانوار؛ ج ۷۳؛ ص ۲۵۸؛ح ۵۲٫

[۴۳] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۳٫

[۴۴]  سوره زخرف؛ آیه ۱۳٫

[۴۵] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۴٫

[۴۶] ر.ک:  کافى؛ ج ۶؛ ص ۵۴۰؛ ح ۱۷٫

[۴۷] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۴٫

[۴۸]سوره اسراء؛ آیۀ۸۰٫

[۴۹] محاسن؛ ج ۲؛ ص ۳۶۷؛  ح ۱۱۸٫

[۵۰] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۴٫

[۵۱]  فقیه؛ ج ۲؛ ص ۲۷۸؛ ح ۲۴۳۷ ، وسائل الشیعه؛ج ۸؛ ب ۳۱ از ابواب سفر؛ح ۲٫

[۵۲] کلیات مفاتیح نوین؛ ص ۲۱۵٫

[۵۳]  کافى؛ ج ۳؛ ص ۲۶۵؛ ح ۷٫

[۵۴] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۵٫

[۵۵]  تهذیب؛ ج ۳؛ص ۲۳۰؛ح ۱۰۳٫

[۵۶] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۱۵٫

[۵۷] همان.

[۵۸] همان.

[۵۹] همراه زائران قم و جمکران ؛ ص۱۴٫

[۶۰]  بحارالانوار؛ ج ۷۱؛ ص ۲۲۱٫

[۶۱] همراه زائران قم و جمکران ؛ ص۱۴٫

[۶۲] بحارالانوار؛ ج ۷۷؛ ص ۱۶۶٫

[۶۳] همراه زائران قم و جمکران ؛ ص۱۴٫

[۶۴] همان؛ ص۱۵٫