شناخت عوامل شکل گیری این آسیب ها و انحرافات و تدوین برنامه ها و راهکارهای مناسب جهت جلوگیری از بروز آنها می تواند نقش بسزایی در پیشگیری از این قبیل آسیب ها و انحرافات داشته باشد.

در واقع این آسیب ها و انحرافات اجتماعی، عوامل، ریشه و بسترهای گوناگون فرهنگی، اجتماعی، اخلاقی، اقتصادی، خانوادگی و … دارند و پیشگیری و مقابله با آنها نیازمند بررسی دقیق و شناخت این علل و عوامل است.

اسلام و مقابله با آسیب های اجتماعی

تربیت دینی و دینداری در زندگی فردی و اجتماعی را می توان مهم‌ترین عنصر در پیشگیری، مقابله و برخورد با انحرافات و آسیب های اجتماعی دانست.

در چارچوب زندگی دینی، زندگی انسان ها در اجتماع، در دایره قواعد و قوانینی شکل می گیرد که به عنوان دین و دستورات دینی و از سوی خداوند برای انسان در نظر گرفته شده است و اجرای این دستورالعمل الهی می تواند رشد صحیح جامعه برمبنای تعالیم اسلامی را شکل داده و از بروز بسیاری از انحرافات و آسیب ها پیشگیری کند.

در حقیقت جامعه دینی را می توان تجلی و مظهر قانون مداری و مبارزه با آسیب ها دانست چرا که انسان در درون جوامع دینی، در همه حال خدا را ناظر بر اعمال و رفتار خویش می بینند و حقوق فردی، انسانی و اجتماعی را رعایت می کنند و می توان گفت که نظام تربیتی اسلام، با تعریف میزان و حدود آزادی و اختیار انسان ها، مسؤولیت آنها در قبال خود، خدا و افراد دیگر جامعه تبیین کرده و با ایجاد مسؤولیت اجتماعی برای افراد، مانع تعدی آنها به حقوق دیگران می شود.

علت این موضوع این است که هر فرد در نظام دینی، علاوه بر مسؤولیتی که در تزکیه و اصلاح خویش دارد، باید نسبت به انحرافات و آسیب های اجتماعی، فکری و فرهنگی جامعه نیز حساسیت داشته و با استفاده از ابزار امر به معروف و نهی از منکر به مقابله با آنها بپردازد تا علاوه بر حفظ خود، بتواند با حفظ برادران دینی و به تبع آن جامعه از این انحرافات و آسیب ها، زمینه را برای رشد اجتماعی، فرهنگی، فکری، دینی و معنوی فراهم کند.

تشکل های دینی و پیشگیری از آسیب های اجتماعی

تشکل های دینی به دلیل نقش مهم و اثرگذاری که در تعمیق باورهای دینی افراد جامعه از طریق تبلیغ دین و آموزه های دینی  برمبنای تکلیف محوری دارند، می توانند به عنوان کانون درک و آسیب شناسی معضلات اجتماعی عمل کرده و به عنوان گروه های مرجع و پناهگاه های امن در پیشگیری، مقابله و کنترل  وکاهش آسیب های اجتماعی نقش داشته باشند.

مطالعات و تحقیقات نشان می دهد تا زمانی که اعضای جامعه پایبند به اعتقادات مذهبی خود باشند، خود و فرزندانشان به فساد و بزهکاری روی نمی آورند. در پژوهشی که توسط مرکز ملی تحقیقات اجتماعی کشور مصر در سال ۱۹۵۹ صورت گرفته است، ۷۲ درصد نوجوانان بزهکار، که به دلیل سرقت و دزدی توقیف و یا زندانی شده بودند، نماز نمی گزاردند و ۵۳ درصد آنان در ماه رمضان روزه نمی­گرفتند(طالبان، ۱۳۸۰: ۳۸)

به همین منظور توجه به نقش این گروه های مرجع فرهنگی، اجتماعی و دینی در پیشگیری، کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی منجر به تقویت سرمایه اجتماعی، می تواند ظرفیت های آنها را در مقابل آسیب‌های اجتماعی ناشی از تهاجم فرهنگی دشمن  فعال کند و از طریق معاضدت و همراهی این تشکل ها با دیگر نهادهای مرتبط، علاوه بر ایجاد شبکه آسیب شناسی انحرافات، راهکارهای مقابله با آنها طراحی، تدوین و اجرا شود.

در حقیقت ترکیب خدمات اجتماعی با فعالیتهای دینی که از عمده ترین اثرات فعالیت های تشکل های دینی محسوب می شود، از طریق شبکه شناسایی و ساماندهی شده آنها شکل می گیرد و اگر ظرفیت تشکلهای دینی درخصوص اصلاح صحنه اجتماعی محلات و کاهش آسیب ها و تقویت بنیان خانواده ها تقویت شود، می توان نسبت به رفع آسیب های به صورت دقیق و اصولی امید داشت.

ضعف ایمان؛ مهم‌ترین علت آسیب های اجتماعی

ضعف ایمان را می توان منشأ بسیاری از آسیب های اجتماعی دانست چراکه همانطور که قبلاً اشاره شد، انسان هایی که تحت تربیت دینی اسلام قرار دارند، در قالب دستورات دینی رفتار کرده و با حساسیت نسبت به آسیب ها و انحرافات اخلاقی، تربیتی، فردی و اجتماعی، با آنها به مقابله می پردازد.

تقویت تفکر توحیدی و اعتقادات و گسترش تربیت دینی در جامعه یکی از مهم‌ترین راهبردهایی است که می تواند در رفع آسیب های اجتماعی نقش مؤثری داشته باشد و تشکل های دینی به سبب نقش ویژه ای که در فعالیت های دینی و تبلیغی دارند، یکی از مهم‌ترین ساختارهای شناسایی و مقابله با آسیب های اجتماعی محسوب می شوند.

گنجینه معارفی و تعالیم قرآنی نیز بر این موضوع تأکید دارند که هرگاه خدمات اجتماعی با تبلیغ دین همراه شده است، گرایش مردم به انگاره های دینی و پذیرش احکام توحیدی بیشتر بوده است و این موضوع امروز نیز موضوعیت دارد.

تقویت حس مسؤولیت پذیری تشکل های دینی در ورود به مسائل و موضوعات اجتماعی، یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که باید در این زمینه مدنظر داشت چراکه بخشی از عدم ورود چنین تشکل هایی عدم درک ضرورت آسیب شناسی و مقابله با این انحرافات است و اگر این موضوع رفع شود، می توان از این ظرفیت ویژه در این راستا بهره برد.

توجه کردن تشکل های دینی  به آسیبهای اجتماعی می تواند ظرفیت شبکه ای گسترده منطقه محور را وارد این عرصه کند تا علاوه بر آسیب شناسی دقیق موضوعات آسیب رسان، با تقویت بدیل های ارزشی مانع مرگ فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی شوند و همانطور که در قرآن کریم آمده است: “وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النّاسَ جَمیعًا” و هر کس انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است؛ تشکل های مذهبی می توانند در این زمینه نقش محوری ایفا کنند.

تقویت حس همگرایی، نوع دوستی و محبت دینی نیز در به میدان آوردن تشکل های دینی نقش تعیین کننده ای دارد و همانگونه که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: “مَثَلُ الْمُؤمِنینَ فی تَوادِّهِمْ وَ تَراحُمِهِمْ وَ تَعاطُفِهِمْ مَثَلُ الْجَسَدِ: اذَا اشْتَکی مِنْهُ عُضْوٌ تَداعی لَهُ سائِرُ الْجَسَدِ بِالسَّهَر وَ الْحُمّی”، مَثَل مؤمنان در دوستی و ابراز رحمت و عاطفه به یکدیگر، مثل پیکر است. هر گاه عضوی از آن دردمند شود، دیگر اعضای پیکر، با بی خوابی و تب، با آن عضو هم دردی می کنند»؛ تبیین این موضوع می تواند حساسیت نسبت به این آسیب ها در جامعه و ضرورت پیشگیری و مقابله به آنها را بیش از پیش کند.

تشکل های دینی و فعال کردن ظرفیت های مردمی در مقابله با آسیب های اجتماعی

مشارکت طیف‌های مختلف مردم در بدنه تشکلهای دینی و انجام مراسم دینی و مذهبی یکی از موضوعاتی است که می تواند محور فعالیت های اجتماعی گردد چراکه حضور طیف های مختلف افراد جامعه در بدنه تشکل های دینی و اتکا به ظرفیت آنها با توجه به شناختی که آنها از محیط اطراف خود دارند می تواند روند فرهنگ سازی برای کاهش آسیب های اجتماعی را تسریع کند.

با توجه به اینکه مشارکت و همکاری ارکان مختلف جامعه در موضوع مقابله با آسیب های اجتماعی نقش تأثیرگذاری دارد؛ تشکل های دینی با گستره جمعیتی فراوان و برخورداری از طیف های مختلف جامعه، در حقیقت نقش واسطه ای میان دولت، مردم و اجتماع را ایفا می کنند و با ایجاد بستر امن معنوی، فرهنگی، اخلاقی و تربیتی می توانند در شناسایی آسیب ها و پیشگیری از آنها و درمان معضلات و مسائل پیش آمده اقدام جدی انجام دهند.

راهکارهای ورود تشکل های دینی به موضوع آسیب های اجتماعی

با توجه به اهمیت ورود تشکل های دینی و نقش محوری آنها در شناسایی آسیب ها و پیشگیری و مقابله با آنها، می توان راهبردهای عملی گوناگونی در این زمینه به منظور تقویت ایمان، تعمیق باورهای دینی، ایجاد بستر امن فرهنگی، اخلاقی و تربیتی و همچنین گفتمان سازی دینی در جامعه انجام داد که هرکدام از آنها می توانند در پیشگیری و رفع آسیب های اجتماعی نقش ویژه ای داشته باشند.

راه اندازی مرکز مشاوره در تشکلهای دینی و مردمی می تواند به عنوان یک راهکار جدی در فعال کردن ظرفیت معاضدتی این تشکل ها نقش ایفا کند؛ همچنین ترکیب خدمات اجتماعی با فعالیت های دینی و فعالیت های دینی ناظر به رفع آسیب های اجتماعی در این میان از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

بسط و گسترش اخلاق و مبانی معرفتی در جامعه از طریق فعالیت های دینی در هیئات مذهبی و با بهره گیری از عنصر منبر و خطابه، برگزاری کارگاه های آموزشی تربیت محور در پایگاه های دینی مانند مسجد و موضوعاتی از این قبیل می تواند در نقش آفرینی تشکل های دینی در درک و رفع آسیب های اجتماعی تأثیر فراوانی داشته باشد.

در پایان می توان عنوان کرد که با توجه به تأثیر تربیت دینی و فرهنگ اسلامی در پیشگیری از آسیب های اجتماعی و نقش تشکل های دینی در ساماندهی ظرفیت های مردمی از یکسو و فعالیت های تبلیغی دینی از سوی دیگر، با ایجاد حس مسؤولیت اجتماعی و ارتقای میزان ورود آنها به مسائل اجتماعی، می توان در آسیب شناسی و رفع آسیب های اجتماعی که عمدتاً از ضعف ایمان و تربیت دینی، فرهنگی و اخلاقی جامعه نشأت می گیرد گام های جدی برداشت.