مدیریت فرهنگی در هیئات مذهبی /تالیف: حجه الاسلام مشیری

                                                               مدیریت فرهنگی

                                                                        در

                                                                 هیئات مذهبی

                                                                       تالیف

                                                           حجه الاسلام مشیری

هیئت ها و جلسات مذهبی قران ، دعا و عزاداری ، از  محیط های فرهنگی است که در آن فرصت های فراوانی جهت نشر معارف دینی ، شاهد هستیم .

ـ حضور آگاهانه ، فعال و سرشار از احساسات و انگیز ه های درونی و مذهبی .

ـ فعالیت هدفدار جمعی .

ـ نیت خیر خواهانه و خداپسندانه .

ـ تلاش خالصانه و بدون توقع اجر و مزد .

ـ محوریت ایمان و اعتقاد به خداوند متعال و تعالیم اسلامی بعنوان عامل گردآوری آنان که فراتر از هر نوع نفع( اعم از شخصی ، گروهی و۰۰۰ ) است و به اتحاد و انسجام  آنان ، کمک می کند .

ـ ارتباط عمیق و ریشه دار با دین و مبلغان و عالمان دینی .

و۰۰۰ که این همه اگر با برنامه ریزی و جهت دهی صحیح ، همراه شود ، قطعاً برکات و ثمرات بیشتری را از این جلسات خواهیم دید و آنچه تاکنون از این  محیط ها ، بدست آمده تنها بخشی از دستاوردهای آن است که اگر مورد توجه قرار می گرفت بیش ازاین بروز و ظهور می یافت .

            روش های ایجاد فرصت های جدید :

۱ـ ایجاد و فعال سازی گروههای مشاوره دینی و تربیتی :

اگر این هسته ها توسط افراد آگاه به دین وفرهنگ غنی اسلام ،اداره شود راهکارهای ارائه شده به مراجعان ، در راستای اهداف و تعالیم اسلام اصیل خواهد بود و تجربه نیز بیانگر آن است که در محیط های فرهنگی ، تمایل اعضاء بیشتر به مشاوره با کارشناسان آگاه به مسائل مذهبی است بطوری که حتی برخی اساتید مبرز مشاوره و روانشناسی در سطح کشور بر این عقیده اند که مشاوران روحانی ، نزد مردم مقبولیت بیشتری داشته و لذا موفقیت آنان بیش از دیگر مشاوران روانشناسی و متخصص در علوم تربیتی است . همچنین با عنایت به تهاجم فرهنگی گسترده بر علیه اسلام و تفکر دینی و تبلیغ ناکارآمدی آن در عرصه زندگی انسان ، این گونه مشاوره ها ، خود سندی است بر کارآمدی دین در عرصه زندگی انسان ها و از سوی دیگر چون نسل جوان امروز ، بخاطر گسست فرهنگی و بعضاً عدم درک از سوی والدین و خانواده ، بیش از هر چیز احساس نیاز به مشورت و طرح  مشکلات خود با افراد مورد اعتماد وآگاه می نماید لذا اگر دراین عرصه روحانیت حضوری چشمگیر داشته باشد ، به نتایج ارزنده ای در تبلیغ دین دست خواهد یافت چرا که یکی از بهترین ، مؤثرترین و ماندگارترین انواع تبلیغ ، تبلیغ چهره به چهره و گفتگوی صمیمانه و مستقیم با مخاطب است و این همه در جلسات مشاوره ی فکری و رفتاری بیش از همه بروز و ظهور می یابد .

۲ـ برگزاری جلسات گفتمان :

    لازم است نکاتی را نیز جهت برگزاری هر چه بهتر این جلسات متذکرشویم :

۱ ـ قبل از جلسه ، موضوعی معین گردد تا حاضرین در اطراف همان موضوع ، سئوال نمایند و بحث به مطالب متفرقه کشانده نشود .

۲ ـ سخنران از پاسخ به سئوالات غیر مرتبط با موضع ، تا حد امکان خودداری نمایدو تلاش کند سئوالات را براساس ارتباط هر چه بیشتر با بحث ،اولویت بندی نموده و پاسخ دهد لکن جهت رعایت احترام سایرین ، روش های دیگری را نیز بعد از اتمام پاسخ به سئوالات اتخاذ کند از قبیل : پاسخ به برخی سئوالات غیر مرتبط یا کم ارتباط با بحث که توسط افراد متعددی مطرح شده است یا پاسخ به برخی سئوالات بصورت کتبی و یا پاسخ گوئی بصورت فردی ، و۰۰۰ .

۳ ـ اجازه طرح سئوالات مرتبط با بحث را شفاهی هم به مخاطبان بدهد و حتی آنها را بصورت محدود ( در اواخر جلسه ) وارد بحث کند تا اظهار نظر از سوی مخاطبین هم در جلسه صورت گیرد .

۴ ـ به مخاطبان تلقین و اثبات  کند که فضای جلسه آزاداست بطوریکه همگان می توانند نظرات و سئوالات خود را به راحتی و بدون هر گونه دلهره و نگرانی مطرح کنند .

۵ ـ در برابر برخی اظهار نظرها یا سئوالات نسنجیده و حتی بعضاً تمسخر آمیز ، با متانت و صبوری برخورد کرده وحتی اگر امکان باشد با کمی مزاح و شوخ طبعی از کنار آن عبور کند ( چون این امر موجب تلطیف و صمیمانه تر شدن فضای جلسه می گردد و در نتیجه مخاطبان را تشویق می نماید تا هر چه بیشتر در فضای بحث وارد شده و تأثیر گوینده بر آنان را افزونتر می سازد .)

۶ـ تا حد امکان جواب ها را ساده و شفاف و صریح ارائه کند و از نقل اقوال و خصوصاً نظرات اختلافی که موجب سردرگمی مخاطب می شود بپرهیزد. و اگر در امری هم علم و آگاهی ندارد ، صراحتاً ، بگوید نمی دانم ، کما این که در سیره عملی بزرگان دین نیز شاهد آن هستیم از جمله در احوالات استاد عالیقدر تفسیر و عرفان مرحوم علامه طباطبائی ( اعلی الله مقامه الشریف) نقل شده است که ایشان هرگاه پاسخ سئوالی را نمی دانستند و یا حتی یقین نداشتند به صراحت و راحتی می فرمودند نمی دانم .[۱]

۷ ـ بگونه ای جواب دهید که مخاطبان ، جواب را فراگرفته و اگر خواستند به دیگران نیز تعلیم دهند بتوانند .

۸ ـ جواب ها را تا حد امکان مستند به قرآن و حدیث کنید وحتماً یک دوره تفسیر و منابع حدیثی را مطالعه کنید . پاسخ به سئوالات دیگران ، هدایت آن ها از ظلمات به نور است و برای این کار باید نور داشت و این نور همان قرآن و حدیث است .[۲]

۹ـ شبهات روز را شناخته و بهترین جواب ها را پیرامون آن آماده کنید .

۱۰ ـ اگر در پاسخ به سئوالی ، دیگران از شما عالمتر و فصیحتر و جامعترند ، مخاطبان را به آن ها ارجاع دهید .

۱۱ـ در پاسخگویی به سئوالات هرگز تکبّر ، غرور ، منیّت و اغراض غیر الهی را دخیل  نکنید .

۱۲ ـ در پاسخگوئی تعجیل نکنید ، ابتدا جواب را نزد خود آماده سازید و سپس آن را مطرح نمایید .

۱۳ ـ از مطالعه جدی پیرامون موضوع پرسش و پاسخ غفلت نکنید و تا حد امکان در موضوعی به پاسخگویی بپردازید که در آن تبحّر و آگاهی لازم را دارید .

۳ـ ایجاد موج های فرهنگی :

بدین صورت که آنچه را بعنوان هدف در فعالیت خود مد نظر داریم ، در محیط گسترش داده و از ابعاد مختلف جهت ترویج آن تلاش نماییم به عنوان مثال اگر هدف در یک محیط ، گسترش فرهنگ حجاب و عفاف باشد ، این تنها از طریق یک سخنرانی ممکن نیست بلکه با ایجاد موج از طریق بکارگیری ابزارهای مختلف  ( مانند تبلیغ چهره به چهره ، گفتمان ، تبلیغ مکتوب ، تابلوهای تبلیغاتی و ۰۰۰و زمان های گوناگون ، (مانند مناسبت های مذهبی ، مناسبت های ملی و فرهنگی ، همایشها،مراسمات و.۰۰ ) این هدف را در محیط  ترویج ، تبیین و در نهایت نهادینه می کنیم به تعبیر دیگر همانگونه که موجهای دریا ، تمام طول ساحل را دربر می گیرند و تا اعماق ساحل ، نفوذ می کنند، موجهای فرهنگی هم باید این گونه باشند ، حال هر قدر این موجها عظیم تر باشند فضای بیشتری از ساحل را تحت تأثیر خود قرار داده و تأثیرات آنها دائمی تر و قویتر است بطوری که گاه این موجها می توانند منازل مسکونی اطراف ساحل را تخریب کنند . موج فرهنگی هم بایستی ضمن تأثیرگذاری عمیق و گسترده در محیط ، بنیان های غلط و منحرف  موجود را نیز تخریب نماید تا بدنبال آن ، پیام های صحیح و منطقی خویش را جایگزین  سازد ، و برای این امر ، اقدامات و روش هایی وجود دارد که با توجه به فرصت این نوشتار، به بعضی از اهم آن اشاره می کنیم :

۱- ۳ بسترسازی مناسب :

اولین گام جهت ایجاد یک موج فرهنگی ( تبلیغی ) ، ایجاد زمینه و بستر مناسب ،  برای اجرای این برنامه است . اصولاً هر طرح فرهنگی ، نیاز به زمینه  سازی و فراهم  نمودن مقدمات دارد که این زمینه سازی و ایجاد بستر باید متناسب با اهداف این حرکت باشد ، هرقدر این موج وسیعتر و عمیق تر باشد ، مقدمات آن هم بیشتر خواهد بود مثلاً برای ایجاد یک موج فرهنگی جهت کمک به محرومان در سراسر کشور در استانه سال  جدید تحصیلی بایستی از تمام امکانات و ابزارها اعم از رسانه ها ، مطبوعات ، منبرها و سخنرانی ها ، جلب حمایت مسئولین و ۰۰۰ بهره برد تا توجه مخاطبان هر چه بیشتر متوجه این مطلب گردد و بستر مناسب آن ایجاد شود .

 

۲ـ۳ هدفگذاری وبرنامه ریزی :

پیش بینی مقدمات ، تدبیر لوازم و امکانات اجرا، تدوین و ساماندهی این مقدمات و امور ، همگی تنها در صورتی ممکن است که برای این حرکت ، اهداف متناسب و دقیقی را در نظر گرفته و بدنیال آن برنامه ریزی مناسب را صورت داده باشیم، به عنوان مثال جهت ایجاد موج فرهنگی کمک به محرومان کشور در آغاز سال تحصیلی ، اگر هدف ما فقط جلب   کمک های مردمی باشد ، یک نوع برنامه ریزی می کنیم و بدنبال آن مثلاً فقط به نیازهای عمومی محرومان جامعه و تبیین این نیازها می پردازیم لکن اگر هدف از جلب کمک برای محرومان ، جذب کمک های مردمی برای رفع مشکلات تحصیلی آن ها باشد ، برنامه ریزی ما هم متفاوت خواهد بود . مثلاً بر این اساس تبلیغات خود را به تأثیرات فقر و محرومیت  بر جسم و روان این کودکان ، متمرکز می کنیم و تلاش خواهیم نمود تا با تبیین این تأثیرات نزد اذهان عمومی جامعه ، آنان را ترغیب نماییم که بیشترین تلاش خود را صرف تأمین نیازهای تحصیلی کودکان محرومان نمایند.

۳–۳  بهره گیری از روش های متعدد و گوناگون:

 در ایجاد یک موج تبلیغی ، نبایستی تنها به یک روش متمسک شده و از سایر روش ها غفلت نمود بلکه هر قدر این تنوع روش ها ، بیشتر باشد ، تأثیر این موج هم بیشتر خواهد بود البته در تنوع روش ها و مقدمات و ابزار باید دقت نمود تا این تنوع ( به عنوان یک فرع) به اصل جریان لطمه وارد نکند بطوری که شما را از هدف اصلی دور ساخته و یا در هماهنگی و نظم میان ارکان جریان ، خلل وارد آورد .

۴-۳ ـ تهاجم به فرهنگ های منحرفی که سدّ تبلیغ فرهنگی هستند :

 یک موج فرهنگی ، اگر چه سازنده و با هدف مثبت عمل خواهد نمود ، لکن همیشه فرهنگ های منحرفی هستند که در مقابل آن قرار گیرند ؛ در این گونه مواقع یک جریان فرهنگی قوی و فعال ، بایستی ضمن حرکت به جلو ( همانند رودخانه ای که بسوی دریا حرکت می کند و در سر راه موانع حرکت را نیز از میان بر می دارد ) همانگونه که فرهنگ سازی کرده و فرهنگ دینی را ترویج و نهادینه می سازد ، فرهنگ های مانع و منحرف را هم از سر راه بردارد و این گاه با اتقان در استدلال هاست ، گاه با تبیین روش مخالفان و نشان دادن انحراف آن به مخاطبان جهت پرهیز نمودن از این فرهنگ ها ، و گاه با طرد این فرهنگ ها و گاه با سایر روش های عقلایی و مطابق با جدال احسن .

۵-۳ـ بازخوردگیری مداوم و انجام اصلاحات :

در ایجاد و اجرای یک موج فرهنگی ، بازخوردگیری مداوم یکی از مهمترین و  ضروری ترین اقدامات برای موفقیت ان است ، چرا که در هنگام اجرای آن با نقاط قوت  و ضعف جریان آشنا شده و می توانیم جهت رفع نقاط ضعف و تقویت ابعاد قوت این جریان برنامه ریزی و اقدام کنیم و این اصلاحات ، یکی از عوامل زنده و پویا بودن جریان ایجاد شده است . به عبارت دیگر ، ارزیابی جریان فرهنگی ایجاد شده در تمام مرحل آن به ما کمک خواهد نمود تا در هر مرحله ، اصلاحات لازم را جهت نیل به  هدف نهایی انجام داده و مسیر حرکت  جریان را اصلاح نماییم همچنین عوامل پیش بینی نشده در زمان اجرا را شناسایی کرده و تدابیر لازم را اتخاذ کنیم تا موانع قرار گرفته در مقابل جریان فرهنگی مطلوب ، نتوانند آن را از مسیر اصلی منحرف کنند و هر قدر که یک حرکت در مسیر پیش بینی شده و مطابق با اهداف تدوین شده ، جریان یابد ، موفقیت تأثیرگذاری و ماندگاری آن بیشتر خواهد بود .[۳]

۴ـ تبلیغ هِرَمی :

یکی از روش های تبلیغ ، تبلیغ چهره به چهره است امّا از آن جا که این روش زمان  بر بوده و دامنه ی محدودی را در بر می گیرد ، عموماً توجه کمتری به آن می گردد ، در حالی که با اندکی تغییر و ابتکار در این روش می توان به نتایج عمیق آن بصورت  گسترده نیز دست یافت ، بدین صورت که در مرحله اول گروهی را به عنوان حلقه  اولیه ی تبلیغ انتخاب نموده و پس از آن در مرحله دوم بخش مهمی از تلاش تبلیغی خویش را مصروف آنان می سازیم تا جایی که آنان خود بتوانند مبلغان موفقی در این عرصه شده ودیگران را جذب و هدایت نمایند . در مرحله سوم ، توان تبلیغی خود را مصروف این گروه و افراد جذب شده توسط آنها می نماییم . ضمن آن که اعضای گروه هم ، خود افرادی را که جذب نموده اند مورد تبلیغ و توجیه قرار می دهند . در مرحله چهارم اعضای این دو گروه ، خود می توانند افراد دیگری را جذب و ارشاد و هدایت نمایند . و بدین ترتیب پس از مدّت زمان نسبتاً طولانی ، به نتایج چندین برابری دست خواهیم یافت ، به عنوان مثال اگر ما ، برای ترویج فرهنگ دینی در دانشگاه ، در اولین مرحله حدود ۱۰ نفر را برای حلقه اول انتخاب کنیم ، پس از چند ماه می توان آن ها را برای جذب سایرین آماده نمود ، حال اگر هر کدام از آن ها تنها ۵ نفر را جذب نمایند ، مجموع حلقه های دور دوم ، ۵۰ نفر خواهند بود که این تعداد هم پس از مدتی آماده ی جذب سایر افراد می شوند ، و مجموع حلقه های سوم حدود ۲۵۰ نفر خواهد بود ، به همین ترتیب ظرف مدت نسبتاً کوتاهی ، حداقل ۱۵۵۵ نفر نیرو در حلقات فکری فرهنگی ما قرار می گیرند که از همه جهت فرهنگ دینی را ( در بُعدی که مورد توجه بوده است) پذیرفته و حتی آماده ی ترویج و دفاع از آن هستند . این روش که عموماً توسط عناصر مبارز در حکومت های پلیسی و اختناق مورد استفاده قرار می گیرد در حال حاضر بشدّت از سوی دشمن هم مورد استفاده قراردارد و متأسفانه نیروهای خودی از آن غفلت نموده اند . بسیاری از نیروهای انقلاب که در دوران مبارزه ، پیروزی ، دفاع مقدس و۰۰۰ خدمات ارزشمندی از خود بروز داده اند حاصل همین روش و جلسات این گونه بوده اند .

نکته لازم به ذکر در این جا ، آن است که از مدیریت فرهنگی ، نظارت دائمی و بیرون از صحنه و ارتباط جدّی و گسترده با حلقه های متفاوت و جمع های شکل گرفته  نباید غافل شد و حتی بهتر است جلسه ای را بصورت مبنا و اصل ، ترتیب داد تا همه اعضاء هر چند مدت یکبار در آن جمع شوند ، چرا که این امر ارتباطات میان آنان را با اعضای  اصلی (حلقه اول ) و مسئول فرهنگی جمع ، جدی تر و بیشتر می سازد.

۵ـ تبلیغ علمی ، ادبی ، هنری :

بهره گیری از ابزارهای علمی ، ادبی و هنری در امر تبلیغ اگر چه یک ضرورت است اما همین ابزارها گاه می توانند خود روش و سبک خاصی را ایجاد کند تا گروه های مختلف فکری ـ فرهنگی با سلایق گوناگون بیش از پیش جذب آن گردند ، بعنوان مثال  سخنرانی  یا تألیف مذهبی با بهره گیری از مبانی علمی مانند طب ، نجوم ، ریاضیات و ۰۰۰ موجب جذب هر چه بیشتر متخصصان در این علوم می شود خصوصاً اگر این موارد با بهره گیری از قرآن و حدیث باشد مانند مبحث زنبور عسل و طریقه ی خانه سازی و زندگی این حشره و ثمرات فراوان تولیدات آن مانند عسل و موم ، یا بحث میوه های قرآنی که هر کدام سرشار از خواص فراوان بوده و امروزه علم بدان تا حدودی پی برده است ، و یا بیانات گهربار امام صادق ( علیه السلام) به مفضّل که در کتاب توحید مفضل هم آمده و بیانگر اوج قدرت خالق متعال و علم بی پایان آن عالم مطلقِ ازلی است که جانهای تشنه حق وحقیقت را به خودجذب می سازد ؛ و یا بهره گیری از ادبیات و ابزارهایی ادبی حتی بصورت گسترده و در قالب شب شعر و حافظ خوانی و ۰۰۰ می تواند در جذب مخاطبان مؤثر باشد .

ابزارهای هنری هم هر کدام ویژگی خاص خود دارند ، هنرهای تجسمّی و خصوصاً نقاشی ، عکاسی ، فیلم ، انیمیشن و ۰۰۰ هر یک ظرفیت های نهفته فراوانی برای تبیین معارف دینی و فرهنگسازی صحیح در جامعه دارند ، و تجربه ثابت نموده هرگاه از این ابزارها بهره گرفته ایم ، اولاً مخاطبان عام ، پیامهای گفتاری قبلی را ( که در کتب خوانده  یا از سخنرانان شنیده اند ) بهتر درک کرده اند ، ثانیاً پیام های جدیدی را که این اثر در خود داشته بهتر و بیشتر فرا گرفته اند و ثالثاً این اثر موجب شده تا سئوالات جدیدی در ذهن آن ها پدید آید که به دنبال پاسخ آن برآیند و همین امر ارتباط بیشتر آنها را با مراکز و  عناصر دینی در پی داشته است ، لکن علیرغم تلاش های صورت گرفته باید گفت تاکنون به حدّ مطلوبی در این فعالیت ها نرسیده ایم.

 نکته دیگری که در این جا باید متذکر شد اینکه به فعالیت های هنری  می توان بطور مختصر هم پرداخت مثلاً فیلم های کوتاه ، انیمیشن های چند دقیقه ای ، فیلم های مستند با موضوعات نو و در زمانی کوتاه ، می توانند جذّاب و مؤثر باشند . علم الهی و قدرت او هرگز دروصف نمی آیدوعاجزاز بیان آن هستیم اما یک فیلم کوتاه درحد خود  می تواند به گوشه ای از این عظمت اشاره کند کما این که در سخنرانی و ۰۰۰ هم تنها گوشه ای از این عظمت ، تشریح می گردد ، تصاویر زیبا از محبت حیوانات به بچه های  خود ، یا تلاش آنها برای کسب روزی ، یا نحوه زندگی آنها ، یا ویژگی های عالم خلقت  مانند آبشارها ، اقیانوس ها ، طلوع و غروب خورشید ، و ۰۰۰ بطوری که پیام آنها بیان  قدرت و علم الهی باشد ، بسیار مؤثر است. چندی پیش در نمایشگاهی شاهد کاری نو بودم ، کارت های ویزیت با تصاویر زیبایی از عالم و موجودات زنده و بر روی تصویر، آیه ای از قرآن به همراه ترجمه ی آن و زیباتر آنکه این تصاویر کاملاً متناسب با آیات منقوش بر کارتها ، انتخاب شده بودند و از اینرو اثری بدیع و بسیار جذاب را پدید آورده بود که هر خواننده ای را ناخودآگاه دقایقی متوجه خود می ساخت.

۶ـ مشارکت دادن اعضاء در امور :

ایجاد فرصت و زمینه های لازم برای مشاکت دیگران ( سایر اعضاء ) در امور فرهنگی محیطها ، موجب ارتقاء انگیزه آنان جهت شرکت درعرصه فعالیت های فرهنگی  و بهره گیری هر چه بیشتر از نظرات و توانمندی ها و ظرفیت های مختلف انان می گردد . همچنین توجه به نظرات پیشنهادی و حتی انتقادات آنان ، علاوه بر این که موجب رشدو بالندگی فعالیت ها و رفع نقاط ضعف آن می گردد سبب دلگرمی و علاقمندی هر چه بیشتر آنان به این فعالیت ها خواهد شد ، البته ناگفته نماند که منظور از توجه به نظرات دیگران ، اجرای حتمی آن نیست بلکه گاه شنیدن یک نظر و پاسخ منطقی و مناسب دادن به ان ،  خود نشانگر توجه ما در برابر این پیشنهاد و یا انتقاد می باشد .

از سوی دیگر چون در محیط های علمی و فرهنگی ، افراد صاحب نظر فراوان تر از سایر محیط ها هستند ، این توجه به نظرات آنان امری ضروری است بطوری که باید گفت            بی توجهی به نظرات ایشان خلاف ادب و حتی عرف محیط های علمی ـ فرهنگی بوده و مطابقت با دستورات دین مبین اسلام هم ندارد چرا که قرآن کریم می فرماید :

«فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئک الذین هدیهم الله و اولئک هم اولوالالباب[۴]»؛

 و با این بیان مشخصات اهل ایمان را این گونه بیان می کند : اولاً هر کلامی را که می شنوند در آن دقت می کنند و ثانیاً کلام احسن و برتر را برمی گزینند ، پس با این  وصف باید گفت  یک مبلّغ دینی و یک عنصر فعال فرهنگی ، این خصلت را بایستی در بالاترین مراتب آن ، در خود ایجاد کرده باشد و بیش ازدیگران ، به نظرات افراد محیط  توجه و دقت نماید ، البته این توجه ودقت هم نبایستی او را از مسیر صحیح وبرنامه ریزی شده خود، دور کند که درآن صورت این امر ، خود آفتی در فعالیت های فرهنگی خواهد  بود .

نکته دیگری که در باره مشارکت دادن اعضاء باید متذکر شویم این که در محیط های علمی و فرهنگی ، اساتید ، معلمان ، مربیان ، پژوهشگران و۰۰۰ فرصت مناسبی جهت   تبلیغ دینی و فرهنگسازی صحیح هستند و گاه اگر نکته ای در این باب توسط استادی در جمع دانشجویان ، یا توسط معلمی در کلاس درس ، و یا توسط محقّقی در یک اثر علمی ، بیان گردد ، بسیار مؤثر واقع می شود لذا مبلغان گرامی باید ضمن توجه به نظرات این عزیزان ، زمینه را برای فعالیت آنان در عرصه ی فرهنگسازی و ترویج دین مهیا سازند  زیرا که اولاً تبلیغ دین توسط ایشان ، کمکی است به خود مبلّغ در انجام این رسالت خطیر ، و ثانیاً این تبلیغ موجب گرایش بیشتر آنان به دین شده و متعاقباً گرایش مخاطبان آن ها را نیز افزونتر خواهد ساخت ؛ از سوی دیگر در محیط های علمی (دانشگاه  و مدرسه) دروس مرتبط با دین و زندگی انسان ، فراوان است که اگر اساتید این دروس ، آشنایی مناسبی  با آموزه های دینی نداشته باشند ای بسا به مخاطبان خود مطالبی مخالف آنچه در اسلام آمده است بیاموزند و آنگاه زدودن این آموزه های غلط از ذهن متعلّمان ، بسیار دشوارتر است در حالی که همین اساتید و پژوهشگران اگر آگاهی کاملی به دین و آموزه های آن داشته باشند می توانند این تعالیم را در ضمن مطالب علمی کتاب ها برای متعلمان خویش بیان کرده و آن ها را بیش از پیش بسوی حقیقت و معارف دینی رهنمون سازند .

آنچه گفته شد ایجاب می نماید تا مبلّغان دینی در محیط های علمی و فرهنگی ، ارتباط بیشتری با اساتید و پژوهشگران برقرار نموده و حتی جلسات ، پرسش و پاسخ ، کتاب شناسی دینی و۰۰۰ را برای آنان برگزار کنند تا زمینه آشنایی هر چه بیشتر آن ها با معارف دینی و شیوه های تأثیرگذاری دینی بر مخاطبان توسط ایشان را ، فراهم آورند .

۷ـ آگاهی بخشیدن :

در فعالیت های فرهنگی ، می بایست اولاً به افراد آگاهی داد و ثانیاً حضور آنها را تبدیل به حضوری آگاهانه نمود چرا که اگر آنان آگاهی لازم دینی را پیدا کنند هرگز شبهات   بی اساس و اتفاقات گوناگون خللی در عزم و اراده شان ایجاد نخواهدکرد و حضور آنها  در فعالیت های فرهنگی نیز اگر امری آگاهانه  و عقلانی شود ، به سادگی از آن روی گردان نشده و دست از آن نمی کشند بلکه همواره در جهت رشد و ارتقای آن تلاش و فعالیت  می کنند و این موجب شتاب هر چه بیشتر در روند فعالیت ها و گسترش عرصه های  جدید فعالیت فرهنگی در محیط خواهد بود .

در این جا باید این نکته را متذکر شویم که برخی گمان می کنند تنها ایجاد شور و احساسات دینی در افراد کافی است و لذا از ایجاد آگاهی و شعور دینی غفلت می ورزند لکن به این عزیزان عرض می کنم که اولاً روش تبلیغی قرآن کریم مبتنی بر ایجاد شعور و آگاهی است و لذا درآیات بسیاری شاهد هستیم که افراد را دعوت به تفکر و سئوال و تحقیق می نماید و دین تقلیدی و غیر آگاهانه را نمی پذیرد ، ثانیاً سیره تبلیغی نبی اعظم (ص) و اهل بیت (ع) هم تأکید بر ارائه آگاهی و ایجاد شعور در مخاطبان دارد و هرگز دین خالی از آگاهی و علم را تپذیرفته اند و همواره بر تعلیم و  تعلّم و تفقّه در دین تأکید نموده اند تا آن جا که حضرت علی (ع) در تقسیم بندی افراد آن ها را به عالم ربانی و متعلّم در راه نجات تقسیم نموده و سایرین را به حشرات معلّق در هوا تشبیه نموده اند . [۵]

۸ـ تنوع در فعالیت ها و روش ها :

ایجاد تنوع در نوع فعالیت های فرهنگی و روش های جذب مخاطبان از دیگر اموری است که تأثیر فراوانی در گسترش فضاهای فرهنگی و افزایش مخاطبان دارد ، چرا که با  این عمل ، سلایق افراد بیشتری ، در فعالیت ها بکار گرفته شده لذا آنان میان خود و این فعالیت ها تجانس و سنخیت بیشتری یافته ، بیش از پیش به آن جذب می گردند .

نکته دیگری که در این جا باید ذکر نمود ان که ، یک فعال فرهنگی بایستی به ابداعات و خلاقیت های دیگران بها داده و حتی تلاش نماید تا آنان ابتکارات خود را حتماً عرضه کنند چرا که این خلاقیت ها موجب تحول و تکامل و مانع از جمود و سکون در مجموعه خواهند شد .

۹ـ تبلیغ عملی:

ارائه رفتار و اخلاق اسلامی از سوی شخص و به تعبیر دیگر، پای بندی و التزام او به آن چه برای مخاطبان مطرح می نماید وآنان را به سوی آن دعوت می کند ، مؤثرترین روش تبلیغی است چرا که به این عمل اولاً اعتماد آنان را به سخنان خویش جلب می نماید ثانیاً الگویی مجسّم و عینی را در مقابل آنان به تصویر می کشد و با این عمل ، فهم و درک آموزه های دینی را برای آنان آسانتر می سازد و ثالثاً مخاطب هر قدر مبلّغ را هماهنگ تر با آموزه های دینی ببیند بیشتر جذب او شده و زمینه برای پذیرش سایر سخنان و موزه های دینی که توسط مبلّغ ارائه می شود ، از سوی مخاطب فراهم می گردد . در طول تاریخ هم شاهد بوده و هستیم که افکار عمومی جوامع به این گونه مبلغانی علاقه مندتر بوده و سخن آنان را پذیراتر بوده اند و خصوصاً در حال حاضر در میان نسل جوان ، این مطلب از عمق و شدّت بیشتری برخوردار است لذا مبلغان عزیزی که در محیط هایفرهنگی و علمی حضور دارند ، بایستی به امر خودسازی و تجلّی یافتن رفتارهای اسلامی در خود ، بیش از پیش بپردازند و بدانند که گاه نقایص کوچکی در رفتار یک مبلّغ منجر به عدم پذیرش سخنان او از سوی دیگران می شود و بالعکس یک برخورد توأم با اخلاق حسنه ، موجب جذب افرادی  می شود که بعضاً تصور اصلاح آن ها هم نمی شده و بنده خود شاهد موارد مکرری از این قبیل بوده ام از جمله این که در مجلسی ، جوانی که با تمسخر و استهزاء و۰۰۰ همه را متاذّی کرده بود ، وقتی گستاخی را بدانجا رسانید که خطاب به یکی ازروحانیون جوان حاضر در مجلس هم ، مطالبی را بیان کرد ، ایشان با خونسردی هر چه تمامتر و با وقار و متانت ، چنان برخوردی با وی نمودند که نه تنها دست از رفتارهای ناپسندش برداشت بلکه وارد جمع اطرافیان ایشان شده و به دقت شغول شنیدن حرف های آن عزیز گردید و بنده که  خود شاهد این صحنهه بودن در دل او را تحسین نمودم . آری ، زبان عمل ، همیشه گویاتر از زبان گفتار است و از همین بابت است که اهل بیت (ع) مکرراً یاران خویش را به تبلیغ عملی توصیه می نمودند .[۶] و حتی اصل تبلیغ را تبلیغ عملی بیان نموده اند .[۷]وبلّغان اهل عمل را به چراغ های روشن هدایت در ظلمات گمراهی ها تشبیه نموده و از خدای متعال برای این گونه عالکان دینی ، طلب رحمت نموده اند .[۸] و حتی از این فراتر رفته و به تبعیت از قرآن کریم [۹] عالمان بی عمل و مبلّغان غافل از خویش را مورد طعن و سرزنش قرار داده و موعظه آن ها را زایل شدنی و غیر نافذ دانسته اند .[۱۰]

۱۰ـ تبلیغ فردی :

آنچه را که از روش های تبلیغی تا این جا گفتیم ، عموماً روش های تبلیغ جمعی بود لکن از تبلیغ فردی نباید غافل شد ، چرا که این روش تبلیغی ، اگر چه به ظاهر در بازدهی کمّی ، راندمان اندکی دارد از نظر کیفی راندمان بالایی را به خود اختصاص می دهد ، بد نیست به خاطر بیاوریم که تقریباً تمام انبیاء و خصوصاً پیامبر اکرم (ص) ، دوره مهمی از رسالت خود را صرف تبلیغ فدی می نمودند و بهترین و خالصترین یاران آن ها نیز حاصل همین تبلیغات فردی بوده اند به عنوان مثال در طول ۱۳ سال اول بعثت رسول اکرم (ص) ایشان یارانی را تربیت نمودند که هر کدام بعدها خود مبلّغی توانمند و تأثیرگذار در جامعه اند و ائمه (ع) نیز همین روش را در دوران های مختلف بکار گرفته اند از جمله حضرت علی (ع) در دوران غصب خلافت ، امام مجتبی (ع) و سیدالشهداء در دوران صلح با معاویه تا قبل از واقعه کربلا ، امام سجاد(ع) و سایر ائمه بعد از ایشان خصوصاً س از واقعه کربلا  که تا زمان امام صادق (ع) بیشترین تبلیغ به صورت فردی انجام می شد و بسیاری شاگردان امام صادق (ع) همان تربیت شدگان تبلیغات فردی امام سجاد(ع) و امام باقر (علیهما السلام) یا  فرزندان آن ها بودند .[۱۱]

با توجه به ان چه گفته شد ، در تبلیغ فردی به علّت جذب مستقیم افراد و موقعیتی پیش می آید که طیّ آن می توان خلأهای ذهنی و حتی شبهات موجود در ذهن فرد را شناخته ، به اصلاح آن پرداخت و او را با ابعاد گسترده تری از دین آشنا کرده به معرفت وآگاهی اوعمق بیشتری بخشید.

در تبلیغ فردی جدای از آن چه در باب اخلاق و تبلیغ عملی باید رعایت گردد ، مواردی نیز هست که تأثیرات این شیوه از تبلیغ را افزونتر می سازد مورادی از قبیل خوشرویی ، شادابی ، نصح و خیرخواهی ، سعه صدر ، تسنقامت ، صبر ، حلم و مدارا ،  تواضع و فروتنی ، آسان گیری ، و۰۰۰ کما این که تمام این امور را در حد کمال در سیره تبلیغی پیامبر اکرم (ص) و خاندان آن حضرت (ع) شاهد هستیم .

ایجاد انگیزه و رغبت در مخاطب ، برقراری رابطه عاطفی با او ، تحمل خطاها و   لغزش های افراد و پرهیز از سرزنش آنان به خاطر اشتباهات واعمال انجام شده ، توقع نداشتن از افراد در قبال آنچه که برای هدایت آن ها انجام می دهیم ، پرهیز از عجله و شتابزدگی در اصلاح مخاطب ، رازداری ، وفاداری ، رعایت انصاف با فرد ، پرهیز از یأس و ناامیدی در هدایت پذیری او ، و۰۰۰ در یک کلام اورا به عنوان مریضی که نیازمند درمان جدی است لکن دارو و حتی گاه طبیب خود را نمی شناسد بدانیم و همانطور که در توصیف رسول اعظم (ص) ، ایشان را طبیبٌ دوّارٌ بطبّه ، خوانده اند ، عمل ما نیز همانند آن مبلّغ اعظم و برتر عالم اسلام باشد .

۱۱ـاردوهای علمی ، تفریحی وزیارتی :

یکی از روش های مؤثر در تبلیغ و رسانیدن پیام دین به مخاطبان ، اردوهای جمعی اعم از زیارتی ، تفریحی و۰۰۰ است چرا که در این سفرها ، فرصت های فراوانی جهت تعلیم و اشنا ساختن مخاطبان با آموزه های دینی وجود دارد ، فرصت هایی از قبیل : دوستی و صمیمت موجود در اردها ، فراغت افراد از اشتغالات روزمره که خود موجب تمرکز ذهنی بیشتر آن ها و در نتیجه فراگیری بهتر ایشان است ، تنوع در محیط ، مراسمات جمعی ، استقبال شدید نسل جوان و نوجوان و۰۰۰ از این روی ، اردوها به عنوان یک روش  تأثیرگذار و بسیار مؤثر در هر نوع تبلیغ فرهنگی ، محسوب می گردد بطوری که حتی شاهد استفاده از این ابزار توسط عوامل و عناصر تبلیغ فرهنگ غیر دینی و مخالفان دینداری ودین مداری هستیم لذا مبلّغان گرانقدر در جهت استفاده از این ابزار خصوصاً به علّت  گرایش نسل جوان به سفرهای غیر خانوادگی که در آن مستقل بوده و با همسالان خود به تفریح یا زیارت می روند بایستی اهتمام بیشتری  ورزیده ، فرصت های موجود در این اردوها را شناسایی نموده و برای ارتباط هر چه بیشتر با نسل جوان و نوجوان از طریق این اردوها برنامه ریزی کنند .

برخی نکات مؤثر دراستفاده هر چه بیشتر از این فرصت نیز با عنایت به فرصت مختصر این نوشتار ذیلاً تقدیم حضور خوانندگان محترم می شود لکن جهت اردوها بهتر است عزیزان به این اندک اکتفا نکنند .اما نکات :

 ۱ـرعایت اخلاق و آداب ، خصوصاً آداب سفر از سوی مبلّغین و دست اندرکاران اردو ، چرا که این امر ، آموزش عملی اخلاقی به افراد است .

۲ـ برنامه ریزی و تعیین هدف برای اردو و به تبع آن تعیین هدف برای تک تک فعالیت های اردو و بطوری که مجموعه ی این فعالیت ها ، در جهت وصول به هدف اصلی از برگزاری اردو ، کمک کنند .

۳ـ ایجاد جاذبه های فرهنگی برای مخاطبان .

۴ـ بهره گیری از حداکثر فرصت های بدست امده و موجود در اردو . (از قبیل نماز

جماعت ، نشست های صمیمی افراد و تبدیل آن به جلسات دوستانه بحث معرفتی ،    شگفتی ها و عجایب خلقت الهی که در معرض دید قرار می گیرند و۰۰۰ ).

۵ ـ ایجاد صمیمیت در اردو میان افراد با یکدیگر و خصوصاً با مبلّغان دینی تا زمینه برای تعلیمات مذهبی و تربیت دینی بیش از پیش فراهم شود .[۱۲]

۶ ـ مسئولیت پذیری مبلغان دینی و متولین اردو در جهت خدمت هر چه بیشتر به  افراد چرا که از باب سیدالقوم خادمهم فی السَّفر[۱۳] ، اگر مبلّغ دینی و متولیان اردو ، فداکاری و تلاش بیشتری به خرج دهند ، نزد اعضاء محبوب تر و مقبول تر شده و آنان پذیرش بیشتری نسبت به تعلیمات ایشان پیدا می کنند .

۷ ـ حفظ ارزش های اخلاقی و اسلامی و اهمیت دادن به وظایف و شعائر دینی .

۸ـ ایجاد جاذبه در اردو و۰۰۰[۱۴]

۱۲ ـ ارائه محصولات فرهنگی:

از دیگر روش های مؤثر در جهت فضا سازی در محیط های فرهنگی ، عرضه  تولیدات فرهنگی در این محیط هاست که می تواند شامل تولید و عرضه ی و یا تنها عرضه ی این محصولات باشد و اعم است از فروش ، تکثیر ، یا امانت دادن محصولات فرهنگی لذا روش های ارائه و تولید هم براین اساس متنوع و مختلف است . از برپایی نمایشگاه  کتاب ، عکس ، CD تا ایجاد بانک نوار و CD ، کتابخانه و امثالهم ، و از تولید فیلم های کوتاه مستند و انیمیشن ، سخنرانی تا تألیف و چاپ کتاب وعکس و پوستر و ۰۰۰  که هر کدام نتایج و اثار مختص به خود را دارا می باشد امّا آنچه که در این بین از اهمیت ویژه ای برخوردار است ، انتخاب  موضوعات این کالاهای فرهنگی براساس اهداف و ضرورت هاست لذا این گونه اقدامات بهتر است پس از شناخت فرصت ها ، ویژگی ها و آسیب های فرهنگی محیط ، صورت گیرد تا در ارائه محصولات فرهنگی ، اهدافی از قبیل تقویت نقاط مثبت فرهنگی محیط ، دفع آسیب های فرهنگی ، ایجاد زمینه های  فعالیت ها و تبلیغات دینی ، وغیره مدنظر قرار گیرد و بدین وسیله  در هدف اصلی خویش که همان فرهنگ سازی و گسترش معارف دینی در جامعه هدف است ، موفقیت بیشتری کسب   نمائیم .


[۱] )مقدمه کتاب سنن النبی (صلی الله علیه و آله و سلم)

[۲] ـ کلامکم نور ، زیارت جامعه کبیره .

[۳] ـ علاقمندان می توانند جهت مطالعه بیشتر به کتاب تأملات فرهنگی اثر حجه الاسلام سید رضا تقوی چاپ اول اسفند ۸۴ ص ۱۳۹ به بعد مراجعه کنند .

[۴] ـ سوره زمرآیات ۱۷و ۱۸

[۵] ) نهج البلاغه حکمت ۱۴۳ ترجمه مصطفی زمانی

[۶] ـ عن الصادق (ع): علّمواالناس بغیرالسنتکم و کونوا دُعاه لهم بفعلکم و الزمواالصّدق والوَرَع. سخن و سخنوری ، ص ۵۷ .

[۷] ـ « کونوا دعاهالناس بغیر السنتکم لیروا منک الورع و الاجتهاد و الصلاه و الخیر فان ذلک داعیه » الحیاه ض ج۱ ،  ص۱۱۳

[۸] ـ امام صادق (ع) « رحم الله قوما کانوا سراجاً و مناراً کانوا دعاه الینا باعمالهم مجهود طاقتهم » تحف العقول ، ص ۳۰۱ .

[۹] ـ « لم تقولون ما لاتفعلون» سوره صف ، آیه ۲ ، « اتأمرون الناس بالبر و تنسون انفسکم ۰۰۰» سوره بقره آیه ۴۴ .

[۱۰] ـ « انّ العالم اذا لَم یَعمَل بِعلمهِ ذلّت مَوعظَته عن القلوب کما یزلُ المطرُ عن الصّفا» ، اصول کافی ، ج ۱ ، ص ۴۴ .

[۱۱] ) امام سجاد علیه السلام جمال نیایشگران ، احمد ترابی ص ۲۰۰ تا ۲۲۰

[۱۲] ـ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به آداب سفر حج ، سید علی قاضی عسکر ، ص ۱۰۹ به بعد .

[۱۳] ـ محجه البیضاء ، ج۴ ، ۶۱ به نقل از پیامبر اعظم (ع) .

[۱۴] ـ علاقه مندان می توانند جهت آگاهی بیشتر از وظایف مبلّغان دینی در سفر و اردوها به منابع ذیل رجوع کنند:

ـ تربیت در اردو ، عبدالکریم صالحی .

ـ تربیت در دامن طبیعت ، کلیات اردو و اردوداری ، محمود جویباری

ـ مبانی مدیریت و برنامه ریزی در اردو ، دکتر کوروش فتحی و حسن نصیری .






دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *


8 + = 16