در مساجد ، بخاطر ماهیت مذهبی و دینی آن ، فرصت های فراوانی درراستای تبلیغ دین وجود دارد از جمله حضور داوطلبانه افراد در مساجد و علاقه آنان به بهره گیری از معارف دینی ، و این مهمترین فرصت برای یک مبلّغ و عنصر فرهنگی است که مخاطب  وی با علاقه و میل باطنی خویش، جهت کسب معارف مذهبی مراجعه کرده و خود را در معرض قرار می دهد و لذا بایستی از این فرصت حداکثر بهره برداری صورت گیرد .

      روش های ایجاد فرصت های جدید در مساجد :             

در این مبحث ، به برخی روش های گسترش فضاهای فرهنگی و ایجاد فرصت های جدید در مساجد ، اشاره می نماییم .

۶ـ۳ ـ مشارکت دادن اعضاء در امور :

ایجاد فرصت و زمینه های لازم برای مشارکت دیگران ( سایر اعضاء ) در امور فرهنگی مساجد ، موجب ارتقاء انگیزه آنان جهت شرکت درعرصه فعالیت های فرهنگی  و بهره گیری هر چه بیشتر از نظرات و توانمندی ها و ظرفیت های مختلف انان می گردد . همچنین توجه به نظرات پیشنهادی و حتی انتقادات آنان ، علاوه بر این که موجب رشدو بالندگی فعالیت ها و رفع نقاط ضعف آن می گردد سبب دلگرمی و علاقمندی هر چه بیشتر آنان به این فعالیت ها خواهد شد ، البته ناگفته نماند که منظور از توجه به نظرات دیگران ، اجرای حتمی آن نیست بلکه گاه شنیدن یک نظر و پاسخ منطقی و مناسب دادن به ان ،  خود نشانگر توجه ما در برابر این پیشنهاد و یا انتقاد می باشد .

از سوی دیگر چون در مساجد ، افراد صاحب نظر فراوان تر از سایر محیط ها هستند ، این توجه به نظرات آنان امری ضروری است بطوری که باید گفت  بی توجهی به نظرات ایشان خلاف ادب و حتی عرف بوده و مطابقت با دستورات دین مبین اسلام هم ندارد چرا که قرآن کریم می فرماید :

«فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئک الذین هدیهم الله و اولئک هم اولوالالباب[۱]»؛

 و با این بیان مشخصات اهل ایمان را این گونه بیان می کند : اولاً هر کلامی را که می شنوند در آن دقت می کنند و ثانیاً کلام احسن و برتر را برمی گزینند ، پس با این  وصف باید گفت  یک مبلّغ دینی و یک عنصر فعال فرهنگی ، این خصلت را بایستی در بالاترین مراتب آن ، در خود ایجاد کرده باشد و بیش ازدیگران ، به نظرات افراد محیط  توجه و دقت نماید ، البته این توجه ودقت هم نبایستی او را از مسیر صحیح وبرنامه ریزی شده خود، دور کند که درآن صورت این امر ، خود آفتی در فعالیت های فرهنگی خواهد  بود .

نکته دیگری که در باره مشارکت دادن اعضاء باید متذکر شویم این که در مساجد فرصت مناسبی جهت تبلیغ دینی و فرهنگسازی صحیح هست و گاه اگر نکته ای در این باب توسط استادی در جمع دانشجویان ، یا توسط معلمی در کلاس درس ، و یا توسط محقّقی در یک اثر علمی ، بیان گردد ، بسیار مؤثر واقع می شود لذا مبلغان گرامی باید ضمن توجه به نظرات این عزیزان ، زمینه را برای فعالیت آنان در عرصه ی فرهنگسازی و ترویج دین مهیا سازند  زیرا که اولاً تبلیغ دین توسط ایشان ، کمکی است به خود مبلّغ در انجام این رسالت خطیر ، و ثانیاً این تبلیغ موجب گرایش بیشتر آنان به دین شده و متعاقباً گرایش مخاطبان آن ها را نیز افزونتر خواهد ساخت ؛آنچه گفته شد ایجاب می نماید تا مبلّغان دینی در مساجد ، ارتباط بیشتری با اساتید و پژوهشگران برقرار نموده و حتی جلسات ، پرسش و پاسخ ، کتاب شناسی دینی و۰۰۰ را برای آنان برگزار کنند تا زمینه آشنایی هر چه بیشتر آن ها با معارف دینی و شیوه های تأثیرگذاری دینی بر مخاطبان توسط ایشان را ، فراهم آورند .

۷ـ۳ـ آگاهی بخشیدن :

در فعالیت های فرهنگی ، می بایست اولاً به افراد آگاهی داد و ثانیاً حضور آنها را تبدیل به حضوری آگاهانه نمود چرا که اگر آنان آگاهی لازم دینی را پیدا کنند هرگز شبهات   بی اساس و اتفاقات گوناگون خللی در عزم و اراده شان ایجاد نخواهدکرد و حضور آنها  در فعالیت های فرهنگی نیز اگر امری آگاهانه  و عقلانی شود ، به سادگی از آن روی گردان نشده و دست از آن نمی کشند بلکه همواره در جهت رشد و ارتقای آن تلاش و فعالیت  می کنند و این موجب شتاب هر چه بیشتر در روند فعالیت ها و گسترش عرصه های  جدید فعالیت فرهنگی در محیط خواهد بود .

در این جا باید این نکته را متذکر شویم که برخی گمان می کنند تنها ایجاد شور و احساسات دینی در افراد کافی است و لذا از ایجاد آگاهی و شعور دینی غفلت می ورزند لکن به این عزیزان عرض می کنم که اولاً روش تبلیغی قرآن کریم مبتنی بر ایجاد شعور و آگاهی است و لذا درآیات بسیاری شاهد هستیم که افراد را دعوت به تفکر و سئوال و تحقیق می نماید و دین تقلیدی و غیر آگاهانه را نمی پذیرد ، ثانیاً سیره تبلیغی نبی اعظم (ص) و اهل بیت (ع) هم تأکید بر ارائه آگاهی و ایجاد شعور در مخاطبان دارد و هرگز دین خالی از آگاهی و علم را تپذیرفته اند و همواره بر تعلیم و  تعلّم و تفقّه در دین تأکید نموده اند تا آن جا که حضرت علی (ع) در تقسیم بندی افراد آن ها را به عالم ربانی و متعلّم در راه نجات تقسیم نموده و سایرین را به حشرات معلّق در هوا تشبیه نموده اند . [۲]

۸ـ۳ ـ تنوع در فعالیت ها و روش ها :

ایجاد تنوع در نوع فعالیت های فرهنگی و روش های جذب مخاطبان از دیگر اموری است که تأثیر فراوانی در گسترش فضاهای فرهنگی و افزایش مخاطبان دارد ، چرا که با  این عمل ، سلایق افراد بیشتری ، در فعالیت ها بکار گرفته شده لذا آنان میان خود و این فعالیت ها تجانس و سنخیت بیشتری یافته ، بیش از پیش به آن جذب می گردند .

نکته دیگری که در این جا باید ذکر نمود ان که ، یک فعال فرهنگی بایستی به ابداعات و خلاقیت های دیگران بها داده و حتی تلاش نماید تا آنان ابتکارات خود را حتماً عرضه کنند چرا که این خلاقیت ها موجب تحول و تکامل و مانع از جمود و سکون در مجموعه خواهند شد .

۹ـ۳ـ تبلیغ عملی:

ارائه رفتار و اخلاق اسلامی از سوی شخص و به تعبیر دیگر، پای بندی و التزام او به آن چه برای مخاطبان مطرح می نماید وآنان را به سوی آن دعوت می کند ، مؤثرترین روش تبلیغی است چرا که به این عمل اولاً اعتماد آنان را به سخنان خویش جلب می نماید ثانیاً الگویی مجسّم و عینی را در مقابل آنان به تصویر می کشد و با این عمل ، فهم و درک آموزه های دینی را برای آنان آسانتر می سازد و ثالثاً مخاطب هر قدر مبلّغ را هماهنگ تر با آموزه های دینی ببیند بیشتر جذب او شده و زمینه برای پذیرش سایر سخنان و آموزه های دینی که توسط مبلّغ ارائه می شود ، از سوی مخاطب فراهم می گردد . در طول تاریخ هم شاهد بوده و هستیم که افکار عمومی جوامع به این گونه مبلغانی علاقه مندتر بوده و سخن آنان را پذیراتر بوده اند و خصوصاً در حال حاضر در میان نسل جوان ، این مطلب از عمق و شدّت بیشتری برخوردار است لذا مبلغان عزیز، بایستی به امر خودسازی و تجلّی یافتن رفتارهای اسلامی در خود ، بیش از پیش بپردازند و بدانند که گاه نقایص کوچکی در رفتار یک مبلّغ منجر به عدم پذیرش سخنان او از سوی دیگران می شود و بالعکس یک برخورد توأم با اخلاق حسنه ، موجب جذب افرادی  می شود که بعضاً تصور اصلاح آن ها هم نمی شده و بنده خود شاهد موارد مکرری از این قبیل بوده ام از جمله این که در مجلسی ، جوانی که با تمسخر و استهزاء و۰۰۰ همه را متاذّی کرده بود ، وقتی گستاخی را بدانجا رسانید که خطاب به یکی ازروحانیون جوان حاضر در مجلس هم ، مطالبی را بیان کرد ، ایشان با خونسردی هر چه تمامتر و با وقار و متانت ، چنان برخوردی با وی نمودند که نه تنها دست از رفتارهای ناپسندش برداشت بلکه وارد جمع اطرافیان ایشان شده و به دقت شغول شنیدن حرف های آن عزیز گردید و بنده که  خود شاهد این صحنه بودم در دل او را تحسین نمودم . آری ، زبان عمل ، همیشه گویاتر از زبان گفتار است و از همین بابت است که اهل بیت (ع) مکرراً یاران خویش را به تبلیغ عملی توصیه می نمودند .[۳] و حتی اصل تبلیغ را تبلیغ عملی بیان نموده اند .[۴]و مبلّغان اهل عمل را به چراغ های روشن هدایت در ظلمات گمراهی ها تشبیه نموده و از خدای متعال برای این گونه عالمان دینی ، طلب رحمت نموده اند .[۵] و حتی از این فراتر رفته و به تبعیت از قرآن کریم [۶] عالمان بی عمل و مبلّغان غافل از خویش را مورد طعن و سرزنش قرار داده و موعظه آن ها را زایل شدنی و غیر نافذ دانسته اند .[۷]

۱۰ـ۳ـ تبلیغ فردی :

آنچه را که از روش های تبلیغی تا این جا گفتیم ، عموماً روش های تبلیغ جمعی بود لکن از تبلیغ فردی نباید غافل شد ، چرا که این روش تبلیغی ، اگر چه به ظاهر در بازدهی کمّی ، راندمان اندکی دارد ولی از نظر کیفی راندمان بالایی را به خود اختصاص می دهد ، بد نیست به خاطر بیاوریم که تقریباً تمام انبیاء و خصوصاً پیامبر اکرم (ص) ، دوره مهمی از رسالت خود را صرف تبلیغ فردی می نمودند و بهترین و خالصترین یاران آن ها نیز حاصل همین تبلیغات فردی بوده اند به عنوان مثال در طول ۱۳ سال اول بعثت رسول اکرم (ص) ایشان یارانی را تربیت نمودند که هر کدام بعدها خود مبلّغی توانمند و تأثیرگذار در جامعه اند و ائمه (ع) نیز همین روش را در دوران های مختلف بکار گرفته اند از جمله حضرت علی (ع) در دوران غصب خلافت ، امام مجتبی (ع) و سیدالشهداء در دوران صلح با معاویه تا قبل از واقعه کربلا ، امام سجاد(ع) و سایر ائمه بعد از ایشان خصوصاً پس از واقعه کربلا  که تا زمان امام صادق (ع) بیشترین تبلیغ به صورت فردی انجام می شد و بسیاری شاگردان امام صادق (ع) همان تربیت شدگان تبلیغات فردی امام سجاد(ع) و امام باقر (علیهما السلام) یا  فرزندان آن ها بودند .[۸]

با توجه به ان چه گفته شد ، در تبلیغ فردی به علّت جذب مستقیم افراد و موقعیتی که پیش می آید می توان خلأهای ذهنی و حتی شبهات موجود در ذهن فرد را شناخته ، به اصلاح آن پرداخت و او را با ابعاد گسترده تری از دین آشنا کرده به معرفت وآگاهی اوعمق بیشتری بخشید.

در تبلیغ فردی جدای از آن چه در باب اخلاق و تبلیغ عملی باید رعایت گردد ، مواردی نیز هست که تأثیرات این شیوه از تبلیغ را افزونتر می سازد مواردی از قبیل خوشرویی ، شادابی ، نصح و خیرخواهی ، سعه صدر ، استقامت ، صبر ، حلم و مدارا ،  تواضع و فروتنی ، آسان گیری ، و۰۰۰ کما این که تمام این امور را در حد کمال در سیره تبلیغی پیامبر اکرم (ص) و خاندان آن حضرت (ع) شاهد هستیم .

ایجاد انگیزه و رغبت در مخاطب ، برقراری رابطه عاطفی با او ، تحمل خطاها و لغزش های افراد و پرهیز از سرزنش آنان به خاطر اشتباهات واعمال انجام شده ، توقع نداشتن از افراد در قبال آنچه که برای هدایت آن ها انجام می دهیم ، پرهیز از عجله و شتابزدگی در اصلاح مخاطب ، رازداری ، وفاداری ، رعایت انصاف با فرد ، پرهیز از یأس و ناامیدی در هدایت پذیری او ، و۰۰۰ و در یک کلام اورا به عنوان مریضی که نیازمند درمان جدی است لکن دارو و حتی گاه طبیب خود را نمی شناسد بدانیم و همانطور که در توصیف رسول اعظم (ص) ، ایشان را طبیبٌ دوّارٌ بطبّه ، خوانده اند ، عمل ما نیز همانند آن مبلّغ اعظم و برتر عالم اسلام باشد .

۱۱ـ۳ـ اردوهای علمی ، تفریحی وزیارتی :

یکی از روش های مؤثر در تبلیغ و رسانیدن پیام دین به مخاطبان ، اردوهای جمعی اعم از زیارتی ، تفریحی و۰۰۰ است چرا که در این سفرها ، فرصت های فراوانی جهت تعلیم و اشنا ساختن مخاطبان با آموزه های دینی وجود دارد ، فرصت هایی از قبیل : دوستی و صمیمت موجود در اردها ، فراغت افراد از اشتغالات روزمره که خود موجب تمرکز ذهنی بیشتر آن ها و در نتیجه فراگیری بهتر ایشان است ، تنوع در محیط ، مراسمات جمعی ، استقبال شدید نسل جوان و نوجوان و۰۰۰ .

از این روی ، اردوها به عنوان یک روش  تأثیرگذار و بسیار مؤثر در هر نوع تبلیغ فرهنگی ، محسوب می گردد بطوری که حتی شاهد استفاده از این ابزار توسط عوامل و عناصر تبلیغ فرهنگ غیر دینی و مخالفان دینداری ودین مداری هستیم . لذا مبلّغان گرانقدر در جهت استفاده از این ابزار خصوصاً به علّت  گرایش نسل جوان به سفرهای غیر خانوادگی که در آن مستقل بوده و با همسالان خود به تفریح یا زیارت می روند بایستی اهتمام بیشتری  ورزیده ، فرصت های موجود در این اردوها را شناسایی نموده و برای ارتباط هر چه بیشتر با نسل جوان و نوجوان از طریق این اردوها برنامه ریزی کنند .

برخی نکات مؤثر دراستفاده هر چه بیشتر از این فرصت نیز با عنایت به فرصت مختصر این نوشتار ذیلاً تقدیم حضور خوانندگان محترم می شود لکن جهت اردوها بهتر است عزیزان به این اندک اکتفا نکنند .اما نکات :

 ۱ـرعایت اخلاق و آداب ، خصوصاً آداب سفر از سوی مبلّغین و دست اندرکاران اردو ، چرا که این امر ، آموزش عملی اخلاقی به افراد است .

۲ـ برنامه ریزی و تعیین هدف برای اردو و به تبع آن تعیین هدف برای تک تک فعالیت های اردو و بطوری که مجموعه ی این فعالیت ها ، در جهت وصول به هدف اصلی از برگزاری اردو ، کمک کنند .

۳ـ ایجاد جاذبه های فرهنگی برای مخاطبان .

۴ـ بهره گیری از حداکثر فرصت های بدست امده و موجود در اردو . (از قبیل نماز جماعت ، نشست های صمیمی افراد و تبدیل آن به جلسات دوستانه بحث معرفتی ، شگفتی ها و عجایب خلقت الهی که در معرض دید قرار می گیرند و۰۰۰ ).

۵ ـ ایجاد صمیمیت در اردو میان افراد با یکدیگر و خصوصاً با مبلّغان دینی تا زمینه برای تعلیمات مذهبی و تربیت دینی بیش از پیش فراهم شود .[۹]

۶ ـ مسئولیت پذیری مبلغان دینی و متولین اردو در جهت خدمت هر چه بیشتر به  افراد چرا که از باب سیدالقوم خادمهم فی السَّفر[۱۰] ، اگر مبلّغ دینی و متولیان اردو ، فداکاری و تلاش بیشتری به خرج دهند ، نزد اعضاء محبوب تر و مقبول تر شده و آنان پذیرش بیشتری نسبت به تعلیمات ایشان پیدا می کنند .

۷ ـ حفظ ارزش های اخلاقی و اسلامی و اهمیت دادن به وظایف و شعائر دینی .

۸ـ ایجاد جاذبه در اردو و۰۰۰[۱۱]