نگاهی به ساختار معرفتی خانواده از منظر آیت الله مکارم شیرازی

در محیط خانواده‏ نمى‏ توان تنها با مقیاس خشک قانون و مقررات بى‏ روح گام برداشت، بلکه باید با عواطف، در مسیر اصلاح حرکت کرد.پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی در یادداشتی به بررسی ساختار معرفتی خانواده بر اساس بیانات این مرجع تقلید پرداخته که متن کامل آن بدین شرح است:

ازدواج اساس و سنگ زیر بناى نظام خانواده‏ و نظام خانواده سنگ زیربناى جامعه بشرى است،[۱] و خانواده‏ به عنوان یک اجتماع کوچک دارای ساختاری است که با جسم و جان انسان هماهنگ است، و نیاز هاى مادّى و معنوى او را در برمی گیرد، و داراى جاذبه و پذیرش در جامعه انسانى است.

عشق، زیربنای خانواده

عشق‏ و محبت در کنار جاذبه جنسى‏، انسان ها را به سمت ازدواج با همه مشکلاتش سوق مى‏ دهد؛ به گونه ‏اى که آنها عاشقانه تمام عمرشان را به پاى یکدیگر مى ‏ریزند. آرى، انگیزه عشق و محبت این قدرت و قوت عجیب و خیره کننده را دارد.[۲] از جمله آنکه عشق و محبت کارها را سهل مى‏ کند.[۳]

زیرا خداوند براى بقاء نسل بشر علاقه ‏اى بین زن و مرد ایجاد کرد تا نسل بشر ادامه یابد؛[۴] لذا آنها عاشقانه تمام سختی ها را به جان مى‏خرند؛ بلکه تمام عمرشان را به پاى فرزندشان مى‏ ریزند تا نوزادشان کم‏کم بزرگ شود و راه رفتن بیاموزد، و سخن بگوید.[۵]

خانواده، محور تکامل اجتماعی انسان

تشکیل خانواده، مخلوطى است از انگیزه‏ هاى غریزى و عاطفى و فکرى. عقل مى‏ گوید تکامل‏ تنها در سایه زندگى دسته جمعى ممکن است خواه تکامل معنوى باشد یا مادى.[۶]

از سوى دیگر، انسان انگیزه ‏اى از درون خود و عواطف‏ اش به سوى این زندگى مى ‏یابد؛ از تنهایى رنج مى‏ برد، و از گفتگو و نشست و برخاست با یاران همدل بزرگ ترین لذت را احساس مى‏ کند.[۷] زیرا انسان یک موجود اجتماعى است که براى زندگى دسته جمعى آفریده شده است؛ لذا او در زندگى خود به تشکیل خانواده‏ نیاز دارد و بدون این اجتماع کوچک، زندگى طبیعى براى او امکان ‏پذیر نیست.[۸]

اینچنین است که زندگى انسان در قالب تشکیل خانواده، جزء حقیقت وجودی او قرار می گیرد که هرگز از او جدا نمى‏ گردد؛ چرا که جامعه انسانى با تمام تحولات و تغییراتى که دارد، هرگز اصل «اجتماعى بودن» انسان را که براساس قانون تکامل نهاده شده، تغییر نمى‏ دهد.[۹]

بنای خانواده بر پایه مهر و محبت

اخلاق، شالوده مهم زندگی اجتماعی است،[۱۰] در نتیجه بناى خانواده‏ بر اساس مهر و محبت و اخلاق‏ انسانى است.[۱۱]

 در اسلام نیز سبک زندگی اسلامی در معاشرت زوجین بر پایه اخلاق و مهرورزی بنا شده است .[۱۲] همان‏گونه که در قرآن هم آمده است: «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا…؛[۱۳] و از نشانه‏ هاى او اینکه از [نوع] خودتان همسرانى براى شما آفرید تا بدان ها آرام گیرید» که محبت و اخلاق انسانى را از آیات خدا شمرده و پایه خانواده را بر این اصل استوار مى‏ داند.[۱۴]

هم چنین در زندگی مشترک، توصیه به معاشرت به معروف شده است که آیۀ «عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ؛[۱۵] و با ایشان (زنان) به شایستگی رفتار کنید». هم شاهد دیگرى بر این معناست.[۱۶]

در نحوه تعامل با دیگر اعضای خانواده نیز اخلاق و مهرورزی نقش برجسته ای در آموزه های دینی دارد: «وَقَضَى رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا؛[۱۷] و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکی کنید!» نحوه برخورد فرزندان با والدین، دستور به مهربانی و احسان پس از توصیه به عبادت ذات اقدس الهی:«فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا؛[۱۸] کم ترین اهانتی به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!» اجتناب از کم ترین سخنان آزاردهنده نسبت به آنان و بیان سخنان کریمانه به هنگام سخن گفتن با آنان، خود بیانگر اهمیت این امر است.[۱۹]

این توصیه و آموزه‏ ها ریشه در فطرت انسانی و سرشت خدادادی میان زوجین دارد ، هم در تشکیل خانواده و هم در دوران معاشرت و زندگی مشترک. حتی به هنگام اختلاف و جدایی نیز توصیه به گذشت و تصریح به احسان شده است.[۲۰]

پس اساس باید بر محبت و رأفت باشد؛ یعنى اگر بناى خانواده بر اساس مسائل اخلاقى و انسانى باشد مشکلى پیش نمى‏ آید، چرا که مسائل اخلاقى لطیف ولى مسائل حقوقى خشن است.[۲۱]

مسئولیت پذیری در خانواده

انسان تا مجرد است احساس مسئولیت‏ نمى‏ کند؛ اما بعد از ازدواج شخصیت انسان تبدیل به یک شخصیت اجتماعى مى‏ شود و خود را شدیداً مسئول حفظ همسر و آبروى خانواده‏ و تامین وسائل زندگى فرزندان آینده مى‏بیند، به همین دلیل تمام هوش و ابتکار و استعداد خود را به کار مى‏ گیرد.[۲۲]

در حقیقت زندگى زناشویى، انسان را از این که تنها متعلق به خودش باشد، و هر آن اراده کرد هر نوع تصمیمى درباره خود و آینده خود بگیرد بیرون مى‏ برد، و بر اثر احساس مسئولیت‏ در برابر جامعه کوچکى که نامش «خانواده‏» است از هرگونه تصمیم خطرناک و غلط باز مى‏ دارد.[۲۳]

در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است: «کُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ وَ اَلْأَمِیرُ اَلَّذِی عَلَى اَلنَّاسِ رَاعٍ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ وَ اَلرَّجُلُ رَاعٍ عَلَى أَهْلِ بَیْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ وَ اَلمَرْأَهُ رَاعِیَهٌ عَلَى أَهْلِ بَیْتِ بَعْلِهَا وَ وُلْدِهِ وَ هِیَ مَسْئُولَهٌ عَنْهُمْ وَ اَلْعَبْدُ رَاعٍ عَلَى مَالِ سَیِّدِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُ أَلاَ فَکُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ؛ بدانید همه شما نگهبانید، و همه در برابر کسانى که مامور نگهبانى آنها هستید مسئولید، امیر و رئیس حکومت اسلامى نگهبان مردم است و در برابر آنها مسئول است، مرد نگهبان خانواده خویش است و در مقابل آنها مسئول، زن نیز نگهبان خانواده شوهر و فرزندان است و در برابر آنها مسئول مى‏ باشد، بدانید همه شما نگهبانید و همه شما در برابر کسانى که مامور نگهبانى آنها هستید مسئولید!».[۲۴]

امام سجاد على بن الحسین علیه السلام در همین زمینه تعبیر رسائى فرموده است و مى‏ فرماید: «وأَنَّکَ مَسؤولٌ عَمّا وَلیتَهُ مِن حُسنِ الأَدَبِ وَ الدِّلالَهِ عَلى رَبِّهِ، عز و جل وَ المَعونَهِ عَلى طاعَتِهِ؛ تو در برابر آنچه ولایتش برعهده تو گذارده شده است (از خانواده‏ و فرزندان) مسؤول هستى نسبت به تربیت نیکوى آنها و هدایت به سوى پروردگار و اعانت او بر اطاعتش».[۲۵]

لذا یکی از ویژگى مؤمنان راستین آن است که توجه خاصى به تربیت فرزند و خانواده‏ خویش دارند و براى خود در برابر آنها مسئولیت‏ فوق العاده ‏اى قائلند؛ «آنها پیوسته از درگاه خدا مى‏ خواهند و مى‏ گویند پروردگارا از همسران و فرزندان ما کسانى قرار ده که مایه روشنى چشم ما گردد؛ وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ».[۲۶]

در این نوع زندگی، پیوند وحدت و ارتباط، آن چنان در میان اعضای خانواده محکم و استوار مى‏ گردد که هیچ فردى نمى‏ تواند براى خود حساب جداگانه ‏اى باز کند و خود را از نتایج اعمال خوب و بد دیگران جدا فرض کند.[۲۷]

در چنین ساختاری، تمام افراد خانواده، در سود و زیان اعمال یکدیگر کاملاً شریک و سهیم بوده و نتیجه عمل یک فرد دامنگیر همه افراد مى‏ شود. این‏جاست که هیچ یک از افراد خانواده، نمى‏ تواند تماشاگر صحنه زندگى گردد چرا که دود آن به چشم همه رفته و همه در برابر آن متأثر خواهند شد.[۲۸]

ضرورت‌ آموزش خانواده و توجه به نقش تعلیم و تربیت‌

برخى از مردم تصوّر مى‏ کنند که با تهیّه خانه‏ و منزل و ماشین سوارى و سرمایه و مانند آن، بهترین خدمت را به همسر و فرزندان خود کرده ‏اند، در حالى که مهم ترین میراث، تربیت صحیح و ادب شایسته و نیکوست.[۲۹]

لذا باید در تربیت فرزندان و همسران و آشنایى آنها به اصول و فروع اسلام و راه هاى حق و عدالت، در حد توان فروگذار نکرد.[۳۰]

خداوند در قرآن کریم، روى سخن را به همه مؤمنان کرده، و دستوراتى در باره تعلیم و تربیت همسر و فرزندان و خانواده به آنها مى ‏دهد و می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَهُ؛ اى کسانى که ایمان آورده ‏اید! خود و خانواده خویش را از آتشى که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید».[۳۱]

بدیهى است، منظور از آتش در اینجا همان آتش دوزخ است، و دور داشتن از آن، جز از طریق آموزش و تعلیم و تربیت خانواده‏ که موجب ترک معاصى و اقبال بر طاعات و تقوا و پرهیزگارى گردد، نخواهد بود؛ و به این ترتیب این آیه هم وظیفه سرپرست خانواده را نسبت به خانواده تحت سرپرستى خود روشن مى‏ سازد، و هم تأثیر تعلیم و تربیت را در تقوا و فضائل اخلاقى‏.[۳۲]

این مسأله مهم نشان می دهد‏ انسان در مقابل همسر و فرزند خویش مسئولیت سنگینی دارد، و موظف است تا آنجا که مى‏ تواند در تعلیم و تربیت آنها بکوشد، آنها را از گناه بازدارد و به نیکی ها دعوت نماید، نه اینکه تنها به تغذیه جسم آنها قناعت کند.[۳۳]

البته در محیط خانواده‏ نمى‏ توان تنها با مقیاس خشک قانون و مقررات بى‏ روح گام برداشت، بلکه باید با عواطف، در مسیر اصلاح حرکت کرد.[۳۴] در حقیقت نقش عاطفه در تعلیم و تربیت خانواده و تأمین هزینه زندگى آنان بسیار مهم و حساس است و هرگز نباید از آن غفلت نمود.[۳۵]

بدیهى است در محیطى که حق‏ گویان خاموش شوند و امر به معروف و نهى از منکر به فراموشى سپرده شود محیط خانواده‏ ها آلوده شده[۳۶] و نظم خانواده‏ بر هم خورده، و فاسد مى شود.

لیکن اگر بزرگترها به وظایف خویش، که همان آموزش و خیرخواهى و نصیحت است، عمل نموده، و کوچک تر ها از آنها اطاعت کرده، و هیچ‏کدام از آنها در وظایف و مسؤولیت ‏هاى خود کوتاهى نکنند. روابط صحیح و اخلاق اسلامى میان اعضای خانواده و نظم اجتماعی در آن نهاد مقدس حاکم می شود.

سخن آخر: (تشکیل خانواده نقش مهمی در تزکیه و بقای جامعه دارد)

آخرین نکته ‏اى که باید به طور فشرده به آن اشاره کنیم این است که تشکیل خانواده‏، سلامت جامعه ‏را در پی دارد.[۳۷] چرا که اجتماع بزرگ از واحدهاى کوچکى تشکیل مى‏ شود که «خانواده‏» نام دارد.[۳۸]

در واقع تشکیل زندگى زناشوئى که اولین واحد اجتماعى است،[۳۹] پایه اصلى تکثیر نسل و پرورش و تربیت فرزندان و گسترش جامعه، ‏[۴۰] به واحدهاى بزرگ تر اجتماعىِ فامیل، طایفه، و عشیره، و سپس شهر ها و کشورها و سرانجام، کل جامعه‏ انسانى است‏.[۴۱]

بدیهى است هر قدر این واحد هاى کوچک از انسجام و استحکام بیشترى برخوردار باشد استحکام اساس جامعه بیشتر خواهد بود،[۴۲] به عبارت دیگر هر گاه این واحد هاى کوچک که رسیدگى به آن آسان تر است اصلاح گردد کل جامعه اصلاح مى‏ شود.[۴۳]

لیکن اگر خانواده ها متزلزل شوند جامعه متزلزل می شود؛[۴۴] به ویژه در عصر ما که یکى از علل نابسامانی هاى اجتماعى،[۴۵] از قبیل بالا رفتن خشونت و آزار جنسى و آمار طلاق، همسان شدن مسئولیّت ‏هاى زن و مرد، تک زیستى، کاهش شدید عواطف خانوادگى، مشکلات روحى و روانى و در نتیجه افزایش بزهکارى و خشونت در جامعه، ارمغان بى‏ توجهى به نهاد خانواده [۴۶] و متلاشى شدن نظام خانوادگى است.‏[۴۷]

 لذا براى خنثى کردن آنها و برون رفت از این چالش جهانی، ضرورت اهتمام مسئولان به افزایش تشکیل خانواده از طریق برنامه ‏ریزى اساسى‏ و دقیق غیر قابل انکار است.[۴۸]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

۱٫ تفسیر نمونه

۲٫ کتاب النکاح

۳٫ پیام قرآن


[۱] کتاب النکاح، ج‏۱، ص۷٫

[۲] آیین رحمت، ص۳۲٫

[۳] همان، ص۳۳٫

[۴] همان، ص۳۲٫

[۵] آیین رحمت، ص۳۲٫

[۶] پیام قرآن، ج‏۲، ص۴۵۴٫

[۷] همان.

[۸] پاسخ به پرسش هاى مذهبى، ص۱۰۱٫

[۹] همان.

[۱۰] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش روز اخلاق و مهرورزی،۲۵/۸/۱۳۹۸٫

[۱۱] کتاب النکاح، ج‏۶، ص۱۲۸٫

[۱۲] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش روز اخلاق و مهرورزی،۲۵/۸/۱۳۹۸٫

[۱۳] سوره روم، آیه ۲۱٫

[۱۴] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش روز اخلاق و مهرورزی،۲۵/۸/۱۳۹۸٫

[۱۵] سوره نساء، آیه ۱۹٫

[۱۶] همان.

[۱۷] سوره اسراء، آیۀ۲۳٫

[۱۸] سوره اسراء، آیۀ۲۳٫

[۱۹] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش روز اخلاق و مهرورزی،۲۵/۸/۱۳۹۸٫

[۲۰] همان.

[۲۱] کتاب النکاح، ج‏۶، ص۱۲۸٫

[۲۲] تفسیر نمونه، ج‏۱۴، ص۴۶۵٫

[۲۳] مشکلات جنسى جوانان، ص۲۳٫

[۲۴] ارشاد القلوب، ج ۱، ص ۱۸۴؛ (تفسیر نمونه، ج‏۲۴، ص۲۹۴).

[۲۵] بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۶( جوامع الحقوق)؛ (اخلاق در قرآن، ج‏۱، ص۱۷۳).

[۲۶] تفسیر نمونه، ج‏۱۵، ص۱۶۷٫

[۲۷] پاسخ به پرسشهاى مذهبى، ص۴۵۶٫

[۲۸] همان.

[۲۹] والاترین بندگان، ص۲۳۷٫

[۳۰] تفسیر نمونه، ج‏۱۵، ص۱۶۷٫

[۳۱] سورۀ تحریم، آیۀ۶؛ (تفسیر نمونه، ج‏۲۴، ص۲۸۶).

[۳۲] اخلاق در قرآن، ج‏۱، ص۱۶۹٫

[۳۳] تفسیر نمونه، ج‏۲۴، ص۲۹۳٫

[۳۴] برگزیده تفسیر نمونه، ج‏۱، ص۳۹۸٫

[۳۵] پاسخ به پرسش هاى مذهبى، ص۳۸۲٫

[۳۶] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏۸، ص۵۳۳٫

[۳۷] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏۱۳، ص۴۳۵٫

[۳۸] تفسیر نمونه، ج‏۲۴، ص۲۹۳٫

[۳۹] پیام قرآن، ج‏۲، ص۴۴۷٫

[۴۰] تفسیر نمونه، ج‏۲، ص۱۳۳٫

[۴۱] پیام قرآن، ج‏۲، ص۴۴۷٫

[۴۲] تفسیر نمونه، ج‏۲۱، ص۳۳۴٫

[۴۳] تفسیر نمونه، ج‏۲۴، ص۲۹۳٫

[۴۴] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، ۲۱/۸/۱۳۹۴٫

[۴۵] تفسیر نمونه، ج‏۲۱، ص۳۳۴٫

[۴۶] دائره المعارف فقه مقارن، ج‏۱، ص۸۵٫

[۴۷] تفسیر نمونه، ج‏۲۱، ص۳۳۴٫

[۴۸] همان، ج‏۲۴، ص۲۹۳٫






دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *


5 + 9 =