عاشورا صحیفه ای است که عالمان شیعه و سنی همواره ازچشم اندازهای متفاوتی بدان نظر کرده و این قیام را مورد توجه و بررسی قرار داده اند.

نه تنها عالمان شیعه و سنی، بلکه عالمان سایر ادیان نیز عاشورا را موضوع تحقیق خود قرار داده و به بررسی و بازخوانی آن پرداخته اند.

‪۸۰۸ه.ق) یکی از علمایی است که به طور مبسوط و از زوایای مختلف واقعه عاشورا و انگیزه امام حسین(ع) از این قیام را مورد توجه قرار داده است.

او در مقدمه می نویسد: "نمی توان گفت یزید هم در کشتن امام حسین (رض) اجتهاد کرد پس بی تقصیر است، چون صحابه ای که با امام حسین در قیام شرکت نکرده بودند، هرگز اجازه قتل حضرت را نداده بودند و این یزید بود که با امام جنگید.

این عمل یزید، یکی از اعمالی است که فسق بر او تاکید کرده و تایید می کند و حسین در این واقعه شهید و در نزد خدا ماجور است و عمل او بر حق و از روی اجتهاد است."

ابن خلدون، امام حسین(ع) را از جمله صحابی مجتهدی می داند که شایستگی فوق العاده ای برای رهبری قیام علیه یزید دارا بوده است.

او در این زمینه می نویسد: اما درباره شایستگی حسین(ع) همچنانکه حسین (ع) گمان کرد درست بود بلکه بیش از آن هم شایستگی داشت.

بدین ترتیب ابن خلدون بیان امام حسین(ع) مبنی بر شایستگی رهبری قیام علیه یزید را تایید کرده بلکه بیش از آنچه امام(ع) فرموده بود برای او شایستگی قایل می شود و اما شرایط برای اقدام به قیام را مناسب ندانسته اند.

ابن خلدون معتقد است که هر کس، در هر زمانی، شرایط رهبری قیامی را داشته باشد و زمینه قیام نیز فراهم باشد، بر چنین شخصی اقدام به قیام جایز است.

او درباره عاشورا بر این اصل اعتقاد دارد که امام حسین(ع) چون شرایط رهبری را در خود جمع می دید و از طرفی شاهد وضع آشفته وناهنجار و تحمل ناپذیر عصر خود و جنایات و فسق و فجور یزید بود، لذا دست به قیام زد و همین یک دلیل برای تحلیل عاشورا کافی به نظر می رسد.

ابن خلدون در این باره می نویسد: اما درباره حسین(ع) و اختلافی که روی داد، باید گفت چون فسق و تبه کاری یزید در نزد همه مردم عصر او آشکار شد پیروان و شیعیان خاندان پیامبر در کوفه هیاتی نزد حسین(ع) فرستادند که به سوی ایشان برود تا به فرمان وی برخیزند.

حسین(ع) دید قیام علیه یزید تکلیفی واجب است، زیرا او متجاهر به فسق است و به ویژه این امر بر کسانی که قادر بر انجام دادن آن هستند لازم است و گمان کرد خود او، سبب شایستگی و داشتن شوکت و نیرومندی خانوادگی بر این امر تواناست.

ابن خلدون سه عامل را از شرایط رهبری قیام می داند و امام حسین(ع) را جایز آن شرایط می داند این ویژگی ها عبارتند از: شایستگی فردی که قطعا امام آن را دارا بود و نیرومندی خانوادگی که هیچ شکی در آن نبود، اما ویژگی سوم شوکت است، که ابن خلدون با دیده تردید به آن می نگرد.

ابن خلدون با وجود آنکه به فسق آشکار یزید اعتراف می کند، هرگز به قیام علیه وی فتوی نمی دهد و امام حسین(ع) را به سبب اقدام به قیام دچار اشتباه دانسته، حرکت حضرت را بی نتیجه و شکست خورده قلمداد می کند از این جهت می توان گفت که نظریه او دارای ناسازگاری درونی بوده، از تناقض درونی رنج می برد.

‪(۱۹۶۴-۱۸۸۹شاعر، ناقد، پژوهشگر، نویسنده و روزنامه نگار مصری نیز نظرات خود را درباره واقعه عاشورا اینگونه بیان کرده و معتقد است که از شخصی مثل حسین (ع) بعید بود که با یزید بیعت کند زیرا اساسا حسین(ع) حقیقت جو است و یزید عین باطل است.

عقاد در زمینه علل عدم بیعت می نویسد: بسی جای شگفتی است که از کسی همچون حسین بن علی (رض) بخواهند که با کسی مانند یزید بیعت کند و او را به عنوان پیشوای مسلمانان بپذیرد و به مسلمانان بگوید که یزید سزاوارترین و محق ترین و تواناترین کس برای امر خلافت است.

حسین (رض) نمی توانست به هیچ یک از خصلت های یزید دل خوش دارد، از این جهت تایید حکومت یزید پا گذاشتن روی عقاید و افکار خود اوست.

به علاوه امام حسین(ع) به چند دلیل هرگز نمی توانست با یزید همکاری یا بیعت کند. اول اینکه بیعت با یزید پشت پا زدن به عقاید امیر مومنان و پیامبر(ص) و نادیده گرفتن کوشش های آنان است، دوم اینکه بیعت با یزید به معنای تایید دشنام های یزید بر علی(ع) و خاندانش است و سوم آنکه به علت حسن وفا و صدق باطنی که از او سراغ داریم هرگز راه بازگشتی در پیش نداشت.

اگربا یزید بیعت می کرد، دیگر تا پایان عمر به او وفادار می ماند، چنانچه وقتی برادرش امام حسن (ع) به عهدی که با معاویه کرده بود وفادار ماند. به ویژه آنگاه که از کاستی های بسیار یزید آگاه بود، کاستی هایی که حتی بهانه جویان را نیز به هر عهدشکنی و سر به شورش برداشتن کافی بود.

ازنظر عقاد،حسین(ع) می دانست که مردم دین را بازیچه دنیایشان کرده بودند از این نظر با قیام خود در صدد مبارزه با چنین وضعی بر آمده بود.

از این جهت از دیدگاه عقاد، قیام حسین(ع) هم قیام علیه حاکمیت بنی امیه بود و هم علیه فرهنگ حاکم بر آن عصر، به این دلیل است که امام در صدد بر می آید تا هم حکومت جائر را سرنگون کند و هم فرهنگ مبتنی بر اسلام را حاکم گرداند.

عقاد بر این باور است که حسین(ع) با آگاهی و علم کامل حرکتش را آغاز کرد به این لحاظ درصدد برآمد تا جلو هرگونه بهانه تراشی را بگیرد تا امر برای مردم مشتبه نشود.

او در ادامه با تاکید بر این که حسین (ع) دلیل کافی برای قیام داشت، می نویسد: حسین(رض) که عزم خویش را برای مبارزه با یزید جزم کرده بود،باید قوی ترین دلیل را در دست می داشت و بر ضد دشمنان خویش باید استوارترین حجت را مهیا می ساخت تا با چنین دلایل و برهان های استواری اگر شکست می خورد و تلاشش به نتیجه نمی رسید نشانه درستی قصد و تصمیم آن حضرت باشد، آنگاه اگر پیروز می شد، با این پشتوانه در استوارترین جایگاه قرار می گرفت و اگر شکست می خورد باز با عنایت به آنچه گفته شد، دشمنانش بیشتر از هر زمانی مورد خشم قرار می گرفتند.

عباس محمود عقاد درتحلیل عاشورا به مساله قومیت و نوع تربیت دو خانواده بنی امیه و بنی هاشم تاکید می ورزد و بر اساس آن به قضاوت و داوری عاشورا می نشیند.

اگر سخن عقاد را ناشی از موقعیت زمانی و مکانی در ارتباط با مساله تربیت، حمل نکنیم، حداقل می توان گفت که او ریشه های قیام عاشورا را در مقایسه تربیتی این دو خانواده می جوید و بر آن اعتقاد است که همین نوع تربیت و پرورش فردی افراد این دو خانواده باعث رویارویی تاریخی آنان با یکدیگر شده است و چاره ای جز وقوع حادثه عاشورا نبوده است.

از نظر عقاد، امام حسین(ع) و یزید نمونه کاملی از دو خانواده بودند با این اختلاف که حسین(ع) واجد فضایل هاشمی بود ولی یزید حتی فاقد صفات مادی خوب اموی ها بود و همین عامل در واقع منجر به مبارزه دایمی بین این دو خانواده که در واقع مصادیق بارز حق و باطل در طول تاریخ بودند، شد.

به اعتقاد عقاد این مبارزه از زمان ولادت عبد مناف و عبد الشمس پدید آمد و به تدریج در هر عرصه ای که امکان بروز می یافت، عینیت پیدا می کرد تا این که به عصر یزید رسید.

در آن زمان، یزید از همان ابتدای کار، بنا را بر دشنام به علی(ع) گذاشت و اگر حسین(ع) بیعت می کرد ناچار بود وفا کند و این خود امضای این سنت سیئه بود و نسل به نسل مورد قبول واقع می شد.

او همچنین معتقد است که حسین(ع) دارای انگیزه ای کاملا الهی و معنوی برای نجات دین بود که نتایج مورد نظر نهضتش نیز به زودی به دست آمد به اینگونه که یزید، پس از چهار سال در کمال ذلت مرد، عاملان فاجعه عاشورا به سزای اعمالشان رسیدند و سلسله بنی امیه نیز در مدت اندکی سقوط کرد.

عقاد اعتقاد دارد که مبارزه میان بنی امیه و بنی هاشم همچنان ادامه یافت تا به محل افتراقی رسید که هیچ گونه توصیفی در پیوند میان آن دو وجود نداشت و این مبارزه هیچ وقت قطع نشده و نسل به نسل ادامه یافته است.

به هرحال عباس محمود عقاد، حرکت امام حسین(ع) را یک قیام اصلاحی غیرقابل اجتناب در مورد حکومت اسلامی دانسته و حرکت فرزند پیغمبر را تا سرحد اعجاب تقدیس کرده است.

عباس محمود عقاد ضمن تمجید از قیام عاشورا در کتاب خود"ابوالشهدا حسین بن علی" به بررسی قیام امام حسین(رض) ازدو زاویه، یعنی هم از نظر انگیزه ها و هم از نظر نتایج می پردازد و در هر دو مورد حکم او مثبت است.