با نزول قرآن و رحلت حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله ، باب وحی بسته شد.

مقدمه

با نزول قرآن و رحلت حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله ، باب وحی بسته شد. لازمه خاتمیّت شریعت محمدی صلی الله علیه و آله ، حفظ و بقای تعالیم قرآن تا برپایی قیامت است؛ از اینرو، بررسی صحت و سلامت قرآن، مصونیت آن از تحریف و حوادث روزگار، و عدم نفوذ مخالفان و منکران در متن کتاب خداوند، بسیار حائز اهمیت است.
نوشتار حاضر، به پرسشهای مطرح در خصوص چگونگی تدوین قرآن، پاسخ می‌گوید.
۱٫ «بسم الله» جزء همه سورها است یا فقط جزء سوره حمد بوده و یک بار نازل شده است؟
پاسخ:
در مورد «بسم الله» سه نظریه وجود دارد:
۱٫ برخی از اهل تسنن قائل‌اند که «بسم الله الرحمن الرحیم» جزء هیچ سوره‌ای نیست و به جهت تبرک، در اول هر سوره‌ای آمده است.
۲٫ برخی از پیروان مسلک شافعی و حمزه، قائل به تفصیل شده‌اند و می‌گویند: فقط جزء سوره حمد است.
۳٫ شیعیان و بسیاری از علمای اهل تسنن مانند: جلال الدین سیوطی، ابن مبارک، محمد بن عمر فخر رازی (۱) و… معتقدند که «بسم الله الرحمن الرحیم» در تمامی سوره‌ها به استثنای سوره توبه، جزء سوره است.
بر اینکه «بسم الله الرحمن الرحیم» جزء تمام سوره‌ها است، دلایل فراوانی ارائه شده است؛ از جمله:
الف. احادیث اهل بیت علیهم السلام؛ که صحیحه و در حد تواتراند.
در حدیثی آمده است:
«عَنْ یَحْیَى بْنِ أَبِی عِمْرَانَ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ کَتَبْتُ إِلَى أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا تَقُولُ فِی رَجُلٍ ابْتَدَأَ بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فِی صَلَاتِهِ وَحْدَهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ فَلَمَّا صَارَ إِلَى غَیْرِ أُمِّ الْکِتَابِ مِنَ السُّورَهِ تَرَکَهَا فَقَالَ الْعَبَّاسِیُّ لَیْسَ بِذَلِکَ بَأْسٌ فَکَتَبَ بِخَطِّهِ یُعِیدُهَا مَرَّتَیْنِ عَلَى رَغْمِ أَنْفِهِ یَعْنِی الْعَبَّاسِیَّ؛ (۲) یحیی بن ابی عمران همدانی می‌گوید: «به امام باقر علیه السلام نوشتم فدایت شوم! درباره مردی که نمازش را با بسم الله الرحمن الرحیم شروع کرده و آن را فقط به سوره حمد محدود نموده و وقتی به سوره‌ای غیر از سوره حمد می‌رسد، بسم الله را ترک می‌کند، چه می‌فرمایید»؟ خلیفه عباسی گفت: «اشکالی ندارد.» امام علیه السلام با خط خودش نوشت: «باید بسم الله الرحمن الرحیم را تکرار کند. (یعنی برای هر سوره جداگانه بسم الله را بخواند.) بر خلاف میل او، یعنی خلیفه عباسی!»
اگر ترتیب سوره‌های قرآن را به اجتهاد صحابه بدانیم، فایده چندانی بر آن مرتب نمی‌شود؛ زیرا نظم و ترتیب ظاهری موجود بین سوره‌ها را صحابه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از رحلت آن حضرت صلی الله علیه و آله به وجود آورده‌اند و هرگز برگرفته از وحی و مستند بر آن نیست و تلاش و کوشش برای اثبات وجود تناسب میان آخر سوره‌ با آغاز سوره بعد، بی‌ثمر است

فخر رازی، صاحب تفسیر کبیر نیز می‌گوید:
«به حد تواتر رسیده است که «بسم الله الرحمن الرحیم» کلام خدا است که بر پیامبر نازل شد و در قرآن ثابت است.» (۳)
قرطبی در تفسیرش از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند که:
«بسم الله الرحمن الرحیم تاج سوره‌ها است؛ تنها در سوره توبه بسم الله الرحمن الرحیم نیامده… .» (۴)
ب. سیره مسلمانان؛ خواندن «بسم الله» در ابتدای سوره‌ها ـ به جز سوره توبه ـ‌ مرسوم بوده و به تواتر ثابت شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز در ابتدای سوره‌ها آن را قرائت می‌کردند. اگر «بسم الله الرحمن الرحیم» جزء قرآن نبود، باید پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که در مقام بیان بود، به آن تصریح می‌فرمود، تا اغراء به جهل لازم نیاید.
نویسنده تفسیر المنار نیز می‌گوید:
«مسلمانان اجماع دارند که «بسم الله الرحمن الرحیم» در تمام سوره‌ها، آیه‌ای از قرآن است؛ (۵) زیرا در آغاز هر سوره ـ به جز توبه ـ آمده است، در حالی‌که صحابه توصیه می‌کردند قرآن را از آنچه جزء قرآن نیست دور نگه دارند و وارد قرآن ننمایند؛ به همین دلیل «آمین» را در آخر سوره فاتحه ذکر نکرده‌اند.»
ج. مصحفهای تابعین و صحابه؛ قرآنهای نوشته شده در قبل و بعد از عثمان، مشتمل بر «بسم الله» بوده است و اگر «بسم الله» جزء قرآن نبود، نباید آن را در مصاحف می‌نوشتند.
بنابراین، وجود «بسم الله» در قرآنها دلیل بر این است که این آیه، مثل آیات دیگری که در قرآن تکرار شده، جزء قرآن است. (۶)
۲٫ آیا کتابت قرآن بر اساس ترتیب نزول آیات و سوره‌ها بوده است؟
پاسخ:

الف. ترتیب آیات
کاتبان وحی، آیات را پی در پی و به ترتیب نزول می‌نوشتند و هرگاه «بسم الله» نازل می‌شد، در می‌یافتند که سوره قبل پایان یافته و سوره‌ای دیگر آغاز گشته است؛ چنان‌که امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «کَانَ یُعْرَفُ انْقِضَاءُ السُّورَهِ بِنُزُولِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ابْتِدَاءً لِلْأُخْرَى؛ (۷) پایان هر سوره‌ای به واسطه نزول بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز سوره دیگر شناخته می‌شد.»
به این ترتیب، آیات قرآن بر اساس ترتیبی طبیعی که همان ترتیب نزول بود، در قالب سوره‌ها مرتب شده‌اند؛ آیات مکی در سوره‌های مکی و آیات مدنی در سوره‌های مدنی. هر چند گاهی ممکن بود تکمیل سوره‌ای که آیاتش بخش بخش نازل می‌شد، مدتی طول بکشد.
سیوطی می‌گوید:
«اجماع و نصوص فراوان، دلالت بر توقیفی بودن ترتیب آیات دارند و در این امر تردیدی نیست.» (۸)

ب. ترتیب سوره‌ها
اکثر مفسران و دانشمندان علوم قرآنی معتقدند که ترتیب سوره‌های قرآن به اجتهاد و رأی صحابه بوده است.
علامه طباطبایی رحمه الله می‌گوید:
«ترتیب سوره‌ها از ناحیه صحابه بوده است؛ چون اولاً عثمان، سوره برائت را بعد از سوره انفال قرار داد و ثانیاً مصاحف در ترتیب با یکدیگر، اختلاف و مغایرت داشته‌اند؛ چنان‌که روایت شده است مصحف حضرت علی علیه السلام بر اساس نزول بوده و نخستین سوره آن سوره علق و سپس سوره مدثر و… بوده است.» (۹)
جلال الدین سیوطی نیز، ترتیب سوره‌های قرآن را به اجتهاد صحابه می‌داند و می‌گوید:
«جمهور علما معتقدند که ترتیب سوره‌ها به اجتهاد صحابه است.» (۱۰)
برخی نیز معتقدند که ترتیب سوره‌های قرآن، توقیفی است و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با اشاره جبرئیل علیه السلام سوره‌ها را مرتّب نموده و در ادامه نیز سوره‌ها بر همین اساس مرتب می‌شدند. (۱۱)
علامه خویی رحمه الله علاوه بر ترتیب آیات، ترتیب سوره‌ها را نیز توقیفی دانسته و معتقد است که اجتهادی بودن نسبت ترتیب آیات و سوره‌ها توسط صحابه، امری موهوم است و با کتاب، سنت، اجماع و عقل مخالف است؛ زیرا عظمت قرآن فی نفسه، اهتمام پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله به حفظ و جمع آن، تلاش و اهتمام مسلمانان به توصیه‌ها و تلاشهای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و نیز کسب ثواب در جمع‌آوری قرآن در زمان آن حضرت صلی الله علیه و آله ، با اجتهادی بودن ترتیب آیات و سوره‌ها به دست صحابه منافات دارد. (۱۲)
به نظر برخی از مفسران مانند: علامه طباطبایی رحمه الله و آیت الله معرفت رحمه الله با اینکه ترتیب آیات بیشتر سوره‌های قرآن کریم، توقیفی است، ولی تعداد سوره‌هایی که تنظیم بعضی از آیات آنها به اجتهاد و رأی صحابه صورت گرفته، کم نیست، و وقوع برخی از آیات که به صورت متفرق نازل شده، در جایی که فعلاً قرار دارند، خالی از مداخله اجتهادی صحابه نبوده است و ا ین مسأله از ظاهر روایات جمع در زمان خلیفه اول به خوبی به دست می‌آید. (۱۳)
دانشمندان علوم قرآنی درباره ترتیب سوره‌ها نیز اختلاف نظر دارند. برخی مانند: سید مرتضی علم الهدی رحمه الله و آیت الله خویی رحمه الله معتقدند که سوره‌های قرآن کریم به همین ترتیب کنونی، در زمان حیات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و به دستور و عنایت خود آن حضرت صلی الله علیه و آله مرتب شده است؛ بعید به نظر می‌رسد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مسئله‌ای به این مهمّی را که تا روز قیامت تعلیم دهنده و روشنگر راه سعادت و خوشبختی انسانها است، به حال خود رها کرده باشد، تا پس از ایشان، دیگران نظم و ترتیب دهند! همچنین هیچ کس ترتیب سوره‌ها توسط پیامبر صلی الله علیه و آله را رد نکرده است. چه اشکالی دارد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سوره‌ها را نیز مانند آیات مرتب کرده باشد؛ به این صورت که هرگاه سوره جدیدی نازل می‌شد، جایگاه آن را در بین دیگر سوره‌ها معین می‌فرمود؛ چون لازم نیست بعد از نزول کامل قرآن، سوره‌ها مرتب شوند. پس ترتیب سوره‌ها نیز به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله و بدون اجتهاد صحابه صورت گرفته است. (۱۴)
۳٫ آیا آشنایی به ترتیب نزول سوره‌های قرآن فایده‌ای هم دارد؟
پاسخ:
در مفید بودن فهم ترتیب واقعی سوره‌ها باید گفت:
اگر ترتیب سوره‌های قرآنی که اکنون در دست مسلمانان است را توقیفی بدانیم، برخی از دانشمندان قایل به تناسب و ارتباط میان سوره‌های قرآن کریم شده و مثلاً می گویند:
الف. آغاز سوره «حمد»، مناسب با پایان سوره مائده است که در مورد پایان یافتن امر حسابرسی به حکم خداوند است؛ زیرا بین قضاوت در بین مردم و حمد و سپاس خداوند به عنوان «رب العالمین» تناسب و هماهنگی کاملی وجود دارد.
ب. سوره «بقره» که با «ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ » آغاز گشته، به آیه «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ » در سوره حمد اشاره دارد؛ زیرا همین که خواستار هدایت از درگاه ربوبی شدند، در جواب آنان فرمود: «ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ » و… . (۱۵)
امّا اگر ترتیب سوره‌های قرآن را به اجتهاد صحابه بدانیم، فایده چندانی بر آن مرتب نمی‌شود؛ زیرا نظم و ترتیب ظاهری موجود بین سوره‌ها را صحابه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از رحلت آن حضرت صلی الله علیه و آله به وجود آورده‌اند و هرگز برگرفته از وحی و مستند بر آن نیست و تلاش و کوشش برای اثبات وجود تناسب میان آخر سوره‌ با آغاز سوره بعد، بی‌ثمر است. (۱۶)

 
۱) ر.ک: الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، الطبعه الثانیه، ۱۴۱۴ ق، ج ۱، ص ۳۳۱٫
۲) الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چ چهارم، ۱۳۶۵ ش، ج ۳، ص ۳۱۳٫
۳) تفسیر کبیر، محمد بن عمر فخر رازی، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۶ ه‍ ش، ج ۱، ص ۱۷۳ ـ ۱۷۴٫
۴) تفسیر قرطبی، عبد الله بن محمد بن احمد انصاری قرطبی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج ۱، ص ۱۰۸٫
۵) المنار، شیخ محمد عبده، دار الکتب العربی، بیروت، الطبعه الرابع عشر، ۱۴۰۷ ه‍ ق، ج ۱، ص۳۹٫
۶) البیان فی علوم القرآن، سید ابو القاسم خویی، دار الفکر، قاهره، ۱۹۸۰ م، ص ۴۳۸٫
۷) مستدرک الوسائل، محدث نوری، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چ اول، ۱۴۲۰ هـ .‍ ق، ج۴، ص ۱۶۵٫
۸) ر.ک: الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، ج ۱، ص ۱۳۲ ـ ۱۳۳٫
۹) ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین طباطبایی، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۳۷۹ هـ . ش، ص ۱۲۳٫
۱۰) ر.ک: الاتقان فی علوم القرآن، ص ۱۳۵٫
۱۱) ر.ک: علوم القرآن عند المفسرون، جمعی از محققان، انتشارات مکتبه‌ الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۱۶ ه‍ ق، ص ۴۵۱ ـ ۴۶۰٫
۱۲) ر.ک: التبیان فی تفسیر القرآن، حسن بن علی طوسی، دار احیاء التراث العربیه، بیروت، بی‌تا، ص ۲۵۳ ـ ۲۵۷٫
۱۳) ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۲، ص۱۲۷؛ الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۱۴٫
۱۴) ر.ک: البیان فی علوم القرآن، سید ابو القاسم خویی، بیروت، دار الزهرا، چاپ پنجم، ۱۴۰۸ هـ .‍ ق، ترجمه: محمد صادق نجفی و هاشم‌ زاده هریسی.
۱۵) ر.ک: البرهان فی علوم القرآن، سید هاشم بحرانی، انتشارات آفتاب، تهران، بی تا، ج ۱، ص۲۷۰ ـ ۲۷۲٫
۱۶) ر.ک: تناسب آیات، محمد هادی معرفت، ترجمه: عزت الله مولایی‌نیا همدانی، نشر بنیاد معارف اسلامی، ۱۳۷۵ ش، ص ۱۶۳ ـ‌ ۱۷۰٫