آذر ماه سالروز شهادت بزرگ‌مرد تاریخ گیلان زمین میرزا کوچک است که با نهضت جنگل حماسه‌ای بزرگ را برای گیلان رقم زد و سرنوشت آن روزهای این استان را تغییر داد.

حدود یک قرن از شهادت میرزا کوچک می‌گذرد اما هنوز خاطره این مرد بزرگ در گیلان و ایران اسلامی زنده و ماندگار است، ملت‌های آزاده دنیا با الگو از این سردار بزرگ در حرکت و مسیر آینده خود بیش از گذشته درس گرفتند.

میرزا کوچک شخصیتی دیندار، آزاده و مبارز بود که در زمان خودش با توجه به خفقانی که وجود داشت به مبارزه با روس‌ها، قزاق و استبداد کهن انگلیس و دولت وقت پرداخت و یک حرکت عظیم انجام داد و تصمیم درست گرفت و سرمایه‌ای برای آزادگان کشور و آنهایی شد که در این مسیر و راه قرار گرفتند.

میرزا یونس فرزند میرزا بزرگ که بعدها مشهور به میرزا کوچک خان جنگلی شد، اهل رشت بود و در سال ۱۲۹۸ هجری قمری در محله استادسرای این شهر و در خانواده‌ای متوسط چشم به جهان گشود و تحصیلات مقدماتی را در مدرسه علمیه حاج حسن «صالح آباد» گذراند.

میرزا کوچک پس از مدتی در جرگه طلاب وارد مدرسه جامع شد که از لحاظ تعلیمات دینی در سطحی بالاتر قرار داشت و در خلال تحصیل مقدمات فقه و اصول در مخالفت با ناروایی‌ها بی‌پروا بود به همین سبب احترام دیگر طلاب را به خود جلب کرد.

میرزا کوچک جنگلی با نیت الهی و الگو قرار دادن مکتب امام حسین(ع) برای مبارزه با جور، ستم، استبداد و استعمار قیام کرد.

با شهادت میرزا در روز دوشنبه ۱۱ آذر ۱۳۰۰ هجری خورشیدی «سوم ربیع‌الثانی ۱۳۴۰ قمری» نهضت جنگل به نقطه پایان خود رسید و جسد کوچک خان در گیلوان به دست افراد سالار شجاع برادر سردار مقتدر طالشی افتاد و یکی از آنها سر وی را جدا کرد که به نشانه پایان روزگار او، به تهران منتقل و به سردار سپه ارائه شد.

سر میرزا در گورستان حسن‌آباد تهران در نقطه نامعلومی دفن شد که بعدها از جانب یاران جنگلی محل دفن شناسایی شد و چند سال پس از این واقعه که گورستان حسن‌آباد شبانه‌ زیر و رو می‌شد تا تاسیسات آتش‌نشانی در آنجا مستقر شود، سر کوچک خان توسط آزادیخواهان که در لباس کارگران شب درآمده بودند ربوده شد و با کمک میرزاخان سیگاری به رشت انتقال یافت و در اختیار کربلایی کاس آقا «حسام» معروف به خیاط که از وفاداران به آزادی بود قرار گرفت که در جلسه‌ای شبانه مورد شناسایی و تایید یاران جنگلی حاضر قرار گرفت و سپس در ایوان مرقد سلیمان‌داراب به امانت سپرده شد.

در سال ۱۳۲۱ خورشیدی جسد میرزا کوچک خان طبق وصیتی که کرده بود پس از تحصیل فتوا از مجتهدان زمان از گیلوان به رشت انتقال یافت و در زیر تپه‌ای مقابل بقعه سلیمان‌داراب به خاک سپرده شد که بعدها بر آن بارگاهی ساختند.

میرزا کوچک برای نجات میهن با استبداد جنگید

مورخ و پژوهشگر حوزه جنگل درباره قیام میرزا کوچک اظهار کرد: میرزا در برابر اهداف روس‌ها در کشور بی‌تفاوت نبود و برای نجات میهن به پا خواست و روحیه پرشور میرزا مهم‌ترین عامل برای مقابله با استبداد بود.

خسرو معتضد، با بیان اینکه گیلان در زمان میرزا کوچک خان مستعمره روسیه بود، گفت: این امر نباید فراموش شود ضمن اینکه ایران طبق قرارداد ۱۹۰۷ فروخته شده بود و میرزا تنها با رضاخان مبارزه نکرد بلکه با چهار کشور جنگید.

وی مبارزه با قدرت‌های استعمارگر خارجی را از دیگر مراحل زندگی میرزا دانست و تصریح کرد: مبارزه با استبداد داخلی مرحله نخست مبارزات میرزا کوچک خان و پیوستن به مشروطه بود.

این مورخ میرزا کوچک را مردی مذهبی خواند و افزود: میرزا کوچک علاقه‌های مذهبی داشت و استخاره می‌کرد و با خدای خود خلوت داشت و به ‌موقع موضع و اهداف دشمن در گیلان را شناسایی و در برابر آن ایستادگی کرد.

وی با تصریح بر اینکه میرزا شعار ایران را برای ایران سر می‌داد، یادآور شد: میرزا از همکاری با دولت عثمانی سر باز زد و علیه پان تورانیسم وارد جنگ شد.

معتضد کتاب‌های خاطرات سرهنگ صادق ادبی، پیش به سوی شرق، سردار جنگل، اوضاع اقتصادی ایران، بررسی وضعیت کارگران در باکو و … را از جمله مهم‌ترین منابع معتبر برای شناخت شخصیت واقعی میرزا کوچک خان جنگلی معرفی کرد.

وی، کتاب ایران در جنگ بزرگ، نوشته‌های ژنرال دانسترویل، ایرانی که من می‌شناختم، یادگار عمر، خاطرات دیوان بیگی، سفرنامه ظهیردوله، کتاب ارمنستان، آذربایجان، گرجستان از استبداد تا استقلال، قیام جنگل، نهضت جنگل و معین‌الرعای کوشک دره‌ای را از دیگر منابع موجود برای محققان و دانشجویان معرفی کرد.