رهنمودهاى اخلاقى امام خمینى رحمه الله به طلاب
اخلاق، یکى از سه بعد عمده در دین است؛ چرا که اسلام بر سه بعد اصلى «اعتقاد»، «احکام» و «اخلاق» استوار است.
اخلاق، یکى از سه بعد عمده در دین است؛ چرا که اسلام بر سه بعد اصلى «اعتقاد»، «احکام» و «اخلاق» استوار است. تهذیب و تزکیه اخلاقى انسانها از رذایل و آراستن ایشان به فضایل اخلاقى، از اصول شرایع آسمانى و اهداف غایى انبیاى الهى علیهم السلام به شمار مى رود. قرآن مجید نیز در چندین آیه از چنین رسالتى براى پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله یاد مى کند. از جمله مى فرماید: «هُوَ الَّذِى بَعَثَ فِى الْأُمِّیینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یتْلُواْ عَلَیهِمْ ءَایتِهِ وَ یزَکِّیهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکِتَبَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِى ضَلَلٍ مُّبِینٍ»؛ ۱ «او کسى است که در میان جمعیت درس نخوانده، رسولى از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنان مى خواند و آنان را تزکیه مى کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت مى آموزد، با آنکه قبل از آن در گمراهى آشکار بودند.»
در همین راستا حضرت امام رحمه الله نیز در رهنمودهاى خود، ارزشهاى اخلاقى را احیاء کردند و توجه طلاب علوم دینى را به اخلاق و سعادت موعود معطوف داشتند. ایشان مى فرمایند: «اخلاق باید در همه جا و در همه دروس مورد توجه قرار گیرد و اعتقادم بر این است که باید هر کسى حوزه درسى بزرگ و کوچک دارد، یکى دو دقیقه مقدمتاً و مؤخرتاً درس اخلاق بگوید تا طلاب با اخلاق اسلامى بار بیایند.» ۳
تعریف اخلاق
امام راحل در تعریف اخلاق آورده اند: «خُلق عبارت است از حالتى در نفس که انسان را دعوت به عمل مى کند، بدون رویه و فکر، مثلاً: کسى که داراى خُلق «سخاوت» است، آن خلق او را وادار به جود و انفاق مى کند، بدون آنکه مقدماتى تشکیل دهد و مرجحاتى فکر کند؛ گویى یکى از افعال طبیعیه او است، مثل دیدن و شنیدن. و همین طور نفس «عفیف» که این صفت، خُلق آن شده است، به طورى که حفظ نفس کند که گویى یکى از افعال طبیعیه او است.» ۴
حضرت امام خمینى رحمه الله بر این باورند که تا هیئت راسخ حاصل نشود، احتمال انجام اخلاق سوء هست: «تا نفس به واسطه ریاضت و تفکر و تکرر به این مقام نرسد، داراى خُلق نشده است و کمال نفس حاصل نگردیده، و بیم آن است که آن خُلق اگر از کمالات است، زایل شود و عادات و اخلاق سیئه بر آن غالب آید.» ۵
ضرورت اخلاق
ایشان فرموده اند: «اگر بخواهید خدمت گزار اسلام باشید، خدمت گزار ملت اسلام باشید، باید دانشگاه، فیضیه و همه آنها که مربوط به دانشگاه، هستند و همه آنها که مربوط به فیضیه هستند، در رأس برنامه تحصیلى شان برنامه اخلاقى و برنامه تهذیبى باشد تا فرآورده هاى آن، امثال مطهرى رحمه الله را به جامعه تسلیم کند.» ۶
راههاى تحصیل اخلاق عملى
الف. نحوه عملکرد از نظر امام رحمه الله
براى تحصیل ارزشهاى اخلاقى روشهاى گوناگونى وجود دارد:
۱٫ خودآغازى
حضرت امام رحمه الله در بسیارى از ملاقاتهاى خود با روحانیت و اقشار مختلف مردم، بر تزکیه و تهذیب نفس تأکید داشتند و بر این باور بودند که: «مبدأ هر امرى از خود آدم شروع مى شود.» ۷ و اصلاح نفس را «ما باید از خودمان شروع کنیم.» ۸
ایشان در جاى دیگرى فرموده اند: «تهذیب را از خودتان شروع کنید؛ چون تا اصلاح نکنید نفوس خودتان را، از خودتان شروع نکنید و خودتان را تهذیب نکنید، شما نمى توانید دیگران را تهذیب کنید. آدمى که خودش آدم صحیحى نیست، نمى تواند دیگران را تصحیح کند.» ۹
«باید از همین حالا، همین جوان ۱۲ ساله، همین جوان ۲۰ ساله که در مدارس علمى است، باید خودش را آن طورى که رضاى خدا است و آن طورى که دستورات الهى است، عادت بدهد به اینکه آن طور باشد. یک قدم براى تحصیل علم بر مى دارید، یک قدم براى اخلاق خوب و تهذیب بردارید. اگر خداى نخواسته آقایان مهذب نباشند، اگر خداى نخواسته آقایان آن طورى که اسلام مى خواهد نباشند، این ضررش از نفعش بیشتر است. تمام ادیانى که مختَرَع (ادیان ساختگى) است و تمام ادیانى که اختراع شده و کذب است، این اشخاص هستند که تحصیل کرده مؤسس هستند. اشخاصى که در حوزه هاى علمیه تحصیل کرده اند، لکن مهذّب نبودند. شما ملاحظه بفرمایید رؤساى مذاهب باطله را، مى بینید که تمامى شان از اشخاصى هستند که درس خواندند، لکن مهذّب نبودند.» ۱۰
۲٫ غنیمت شمردن فرصت جوانى
امام رحمه الله همواره به جوانان سفارش مى کردند: «شما الآن جوان هستید، مى توانید خودتان را تهذیب کنید.» ۱۱ و نیز فرمودند: «نگذارید قواى جوانى از دستتان برود. هرچه قواى جوانى از دست برود، ریشه هاى اخلاق فاسد در انسان زیادتر مى شود.» ۱۲
تأمین دنیا و آخرت
ایشان در فرازى مى فرمایند: «شما جوانید و جوانى را در این راه گذاشته اید، در صورتى که از نظر دنیوى بر شما چندان نفعى ندارد. اگر این اوقات گرانبها و بهار جوانى را در راه خدا و مصرفى مقدس و مشخص به کار اندازید، ضرر نکرده اید؛ بلکه دنیا و آخرت شما تأمین است. لکن اگر وضع شما به همین منوال باشد که اکنون مشاهده مى گردد، جوانى را تلف کرده و لباب عمر شما به بیهودگى سپرى شده است. و در عالم دیگر در پیشگاه خدا سخت مسئول [هستید] و مؤاخذه خواهید شد، در صورتى که کیفر این اعمال و کردار مفسده انگیز شما تنها به عالم دیگر محدود نمى شود. در دنیا نیز با مشکلات و مصائب و گرفتاریهاى شدید و گوناگون دست به گریبان بوده و در گرداب بلا و تیره بختى خواهید افتاد.» ۱۳
انس با قرآن در جوانى
در حدیث است که «کسى که قرآن را در جوانى بخواند، قرآن با خون و گوشتش مختلط شود.» نکته آن این است که در جوانى اشتغال قلب و کدورت آن کمتر است. از این جهت قلب بیشتر و زودتر متأثّر مى شود.» ۱۴
اثر معاشرت و گزینش دوستان خوب
«از وصیتهاى من که در آستانه مرگ [هستم ] و نفسهاى آخر را مى کشم، به تو که از نعمت جوانى برخوردارى، آن است که معاشر خود و دوستان خویش را از اشخاص وارسته و متعهّد و متوجّه به معنویات و آنان که به حبّ دنیا و زخارف آن گرایش ندارند و از مال و منال دنیا به اندازه کفایت و حدّ متعارف پا بیرون نمى گذارند و مجالس و محافلشان آلوده به گناه نیست و از اخلاق کریمه برخوردارند، انتخاب کن که تأثیر معاشرت در دو طرف صلاح و فساد اجتناب ناپذیر است. و سعى کن از مجالسى که انسان را از یاد خدا غافل مى کند پرهیز نمایى که با خو گرفتن با این مجالس ممکن است از انسان سلب توفیق شود که خود مصیبتى جبران ناپذیر است.» ۱۵
۳٫ تقدم تزکیه بر تعلیم
در برخى از آیات قرآن کریم تزکیه بر تعلیم مقدم شده است: «وَیزَکِّیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْکِتَبَ وَالْحِکْمَهَ»؛ ۱۶ «و تزکیه مى کند آنها را و کتاب و حکمت را به آنها یاد مى دهد.»
امام رحمه الله نیز در برنامه تربیتى و اخلاقى خود تزکیه را مقدم بر تعلیم مى دانند: «تزکیه مقدم است بر همه چیز. طلبه اى که در مدرسه درس مى خواند، هم دوش با درس، هم قدم با درس تزکیه لازم دارد.» ۱۷
«مهذّب بشوید به آداب اللّه، به سنن اللّه. اگر چنانچه این نباشد، علم اثرى ندارد. آن نورى که خداى تبارک و تعالى یقْذِفُهُ فِى قَلْبِ مَنْ یشاءُ (خداوند متعال نور علم را در قلب هر کس که بخواهد مى اندازد) اگر مهذب نباشد، قذف نخواهد شد. یک فنى است که آن علمى که نورانیت مى آورد و نور است، خداى تبارک و تعالى آن را عنایت مى فرماید. آن به هر قلبى عنایت نمى شود. هر قلبى لایق آن نیست. تا مهذب نباشد، تا خودش را خالى نکند از اخلاق زشت، خالى نکند از اعمال زشت، تا متوجه خدا نباشد و تمام قلب را به او تسلیم نکند، خداى تبارک و تعالى قذف نمى فرماید.» ۱۸
به گفته امام رحمه الله طلاب و روحانیان در امر تهذیب نفس باید پیش قدم باشند: «همه باید اخلاق خودشان را تهذیب کنند، همه باید جهاد نفس کنند؛ لکن شما [روحانیان ] اولى هستید.» ۱۹
ب. مراتب تحصیل اخلاق عملى از منظر امام رحمه الله
۱٫ بیدارى
امام رحمه الله به این مطلب چنین اشاره مى کنند: «بدان اوّل منزل از منازل انسانیت، منزل یقظه و بیدارى است… و باید دانست که از موانع بزرگ این یقظه و بیدارى که اسباب نسیانِ مقصد و نسیانِ لزوم سیر شود و اراده و عزم را در انسان مى میراند، آن است که انسان گمان کند وقت براى سیر وسیع است.» ۲۰
۲٫ تقوا
امام بزرگوار، تهذیب، خودسازى و تقواپیشگى را اساس کار حوزه هاى علمیه مى دانست و عقیده داشت که آنان با تقوا و تهذیب مى توانند به وظیفه خویش عمل کنند و پیش از پذیرش هر مسئولیتى باید به تهذیب خود بپردازند و رذایل اخلاقى را از خود دور سازند و فضایل را کسب کنند، سپس با زاد و توشه تقوا به راهنمایى و هدایت مردم همت گمارند:
«تقوا را، تقوا را، تقوا را نصب العین خود قرار دهید، فضلا، طلاب علوم دینیه، تقوا، تقوا، تنزیه نفس، مجاهده با نفس، یک مجاهد با نفس مى تواند بر امت حکومت کند. مجاهده کنید، تهذیب کنید حوزه هاى خودتان را.» ۲۱
۳٫ اخلاص
از مسائل بااهمیتى که براى طلاب علوم دینى توجه به آن ضرورى است، تحصیل اخلاص و پاک سازى و تصفیه نیت است.
باید درس را براى خدا بخوانند؛ یعنى براى دستگیرى و هدایت و ارشاد جهّال درس بخوانند و بندگان خدا را از ورطه جهالت و ضلالت برهانند و هرگز قصد خود را رسیدن به اهداف آلوده دنیوى قرار ندهند…. طلبه ابتدا باید فکر مسندیابى، جاه طلبى، نام جویى، رسیدن به مرجعیت و رهبرى و… را از خویش بیرون کند، والاّ نه عملش به حال او سودى خواهد داشت؛ بلکه هرقدر جلوتر رود، به جهنم نزدیک تر مى شود و اسباب بدبختى خود و در بیشتر اوقات بدبختى امّت و جامعه را فراهم مى کند. ضررهایى که از سوى غیرمخلص، در طول تاریخ اسلام به این دین حنیف وارد شده و ضربه هایى که به پیکرش فرود آمده، بى شمار است. تحصیل اخلاص بسى دشوار است و به این سادگى نمى توان به آن – که شرط اساسى همه کارها است، دست یافت. و احتیاج به مبارزه طولانى و مداوم با نفس و استقامت دارد. خداوند متعال مى فرماید: «الْإِخْلاَصُ سِرٌّ مِنْ أَسْرَارِى اسْتَوْدَعْتُهُ قَلْبَ مَنْ أَحْبَبْتُ مِنْ عِبَادِى؛ ۲۲ اخلاص [و پالایش قصد و نیت ] ، یکى از اسرار من مى باشد که در دل هر یک از بندگان خویش که دوست دارم به ودیعت نهاده ام.»
۴٫ ساده زیستى و پرهیز از تشریفات
«یکى از امور مهم این است که روحانیون باید ساده زندگى کنند. آن چیزى که روحانیت را پیش برده [و] تا حالا حفظ کرده، این است که ساده زندگى کردند. آنهایى که منشأ آثار بزرگ بودند، در زندگى ساده زندگى مى کردند.
مسئله تشریفات حوزه و روحانیت است که دارد زیاد مى شود. وقتى تشریفات زیاد شد، محتوا کنار مى رود. وقتى ساختمان، ماشین، دم و دستگاهها زیاد شد، محتوا کنار مى رود. موجب مى شود بنیه فقهى اسلام صدمه ببیند. واقعاً نمى دانم با این وضع چه کنم. این تشریفات اسباب مى شود که روحانیت شکست بخورد. زندگى صاحب جواهر را با زندگى روحانیون امروز بسنجیم. خوب مى فهمیم که چه ضربه اى به دست خودمان به خودمان مى زنیم.» ۲۳
پی نوشت:
۲) مستدرک الوسائل، محدث نورى، مؤسسه آل البیت، قم، ۱۴۰۸ ق، ج ۱۱، ص ۱۸۷٫
۳)صحیفه نور، مجموعه رهنمودهاى امام خمینى رحمه الله، مرکز مدارک فرهنگ اسلامى، انتشارات شرکت سهامى، چاپخانه وزارت ارشاد، ۱۳۶۱ ه. ش، ج ۲۰، ص ۵۶٫
۴) شرح چهل حدیث، حضرت امام خمینى رحمه الله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى رحمه الله، ۱۳۸۱ ه. ش، ص ۵۱۰٫
۵) همان.
۶) صحیفه نور، ج ۱۴، ص ۱۱۲٫
۷) صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینى رحمه الله، تدوین و تنظیم نشر آثار امام خمینى رحمه الله، چاپ اوّل، ۱۳۷۸ ه. ش، ج ۱۲، ص ۴۹۸٫
۸) همان، ج ۱۷، ص ۵۳۳٫
۹) صحیفه نور، ج ۱۳، ص ۲۱۱٫
۱۰) روحانیت و حوزه هاى علمیه از دیدگاه امام خمینى رحمه الله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى رحمه الله، ۱۳۷۴ ه. ش، ص ۳۶۶٫
۱۱) صحیفه نور، ج ۸، ص ۲۸۶٫
۱۲) همان، ص ۳۰۰٫
۱۳) جهاد اکبر، حضرت امام خمینى رحمه الله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى رحمه الله، چاپ دهم، ۱۳۷۸ ه. ش، ص ۶۰٫
۱۴) ر. ک: آداب الصلوه، ص ۱۹؛ اخلاق و تهذیب روحانیت از دیدگاه امام خمینى رحمه الله، انتشارات نسیم، چاپ اوّل، ۱۳۷۸ ه. ش، ص ۶۱٫
۱۵) همان، ص ۶۰٫
۱۶) آل عمران/ ۱۶۴٫
۱۷) صحیفه نور، ج ۱۹، ص ۹۲٫
۱۸) صحیفه امام، ج ۲، ص ۳۸٫
۱۹) همان، ج ۶، ص ۲۸۷٫
۲۰) شرح چهل حدیث، ص ۱۷۴٫
۲۱) صحیفه نور، ج ۵، ص ۱۳۱٫
۲۲) منیه المرید فى أدب المفید والمستفید، شهید ثانى، تحقیق رضا مختارى، ناشر مکتب الاعلام الاسلامى، قم المقدسه، چاپ دوم، ص ۱۳۳٫
۲۳) اسلام ناب در کلام و بیان امام خمینى رحمه الله، تبیان (آثار موضوعى) ، دفتر پنجم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى رحمه الله، چاپ پنجم، ص ۳۴۹٫
منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره۱۰۳٫
اخبار مرتبط
سخنرانی منتشر نشده از امام موسی صدر درباره حضرت زهرا(س)
«فاطمه و نماز» عنوان سخنرانی امام موسی صدر است که به مناسبت ایام ماه جمادیبیشتر بخوانید
رهبر انقلاب اسلامی در دیدار صدها تن از زنان فرهیخته و فعال کشور:
زنان در اتفاقات اخیر در دهان دشمنان زدند/ غرب متجدد نسبت به مسئله زن جنایتبیشتر بخوانید