امروز مسائل اقتصادی از مهم‌ترین مسائل دولت‌ها و افکار عمومی است که بر سلطه سیاسی، فرهنگی و نظامی کشورها سایه افکنده است. از آنجا که اسلام دینی جامع و همه‌شمول است و به همه جنبه‌های زندگی بشر توجه کرده است، زندگی اقتصادی جامعه را نیز به خوبی هدایت می‌کند. مسجد نهادی دینی است که یکی از کارکردهای مهم آن کارکرد اقتصادی است.مسجد به‌عنوان کانونی دینی، با تقویت برتری‌های اخلاقی، حس خداباوری را در اهلش بارور می‌کند و به این وسیله در همه حال خدا را بر کارها و فعالیت‌های آنان ناظر و شاهد می‌داند ، درنتیجه این افراد بدون آنکه کسی بر آنان نظارت کند، کار خود را به بهترین شکل انجام می‌دهند. در گام نخست از آنجا که کاهش نظارت و کنترل رسمی در سطوح مختلف اجتماع هزینه دارد و بر ابعاد کلان اقتصادی تاثیر می‌گذارد، کاهش صرف هزینه‌های دولتی در این بخش، خود به‌تنهایی می‌تواند نوعی اعمال سیاست اقتصادی باشد که به‌راحتی از طریق تقویت حس خداباوری به دست می‌آید.
فعالیت اقتصادی در مساجد صدر اسلام
در صدر اسلام، مسجدالنبى مرکزی برای خدمات اجتماعى نیز بود. یعنی اموال عمومى در این مسجد، تقسیم و غنایم جنگى در آنجا میان مسلمانان توزیع مى‌‏شد. در روایتی آمده است: «مالى را از بحرین براى رسول‌ ‏خدا(ص) آورده بودند. آن حضرت فرمودند: آن را در مسجد توزیع کنید. این بیشترین مالى بود که در این مدت براى پیامبر(ص) آورده بودند. آن‌گاه رسول ‏‌خدا(ص) براى اداى نماز به مسجد آمدند. پس در کنار آن مال نشستند و هیچ‌کس نبود مگر اینکه پیامبر(ص) چیزى از آن مال را به او بخشیدند.»
در قرون اولیه اسلام بیشتر بازرگانان به محض اینکه وارد شهرها مى‌‏شدند، به مساجد مى‌رفتند. با توجه به نقش محوری مسجد در جامعه آن زمان، حضور بازرگانان در آنجا نشان از ورود کالاهاى جدیدى داشت که به محض اتمام نماز، خریداران کالا، وارد بحث و مذاکره براى خریدوفروش یا مبادله مى‏‌شدند. البته به طور مستقیم خریدوفروش در داخل مسجد انجام نمى‌‏شد و هنگام حضور در مسجد، اصل همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود و دیدوبازدید و گفتگو براى تبادل و خرید کالا، پس از انجام اعمال عبادى صورت مى‌‏گرفت.
بیت‌‏المال در مسجد نگهدارى و قراردادها در مسجد تنظیم مى‌‏شد. ناصرخسرو قبادیانى، مورخ و جهانگرد معروف، خود ناظر نوشتن قراردادها و تنظیم سندها در مسجد بود و این کارها را از فعالیت‌هاى پررونق مساجد در عصر خود یاد کرده است. خزانه یا دارالمال، به‌طور معمول روى چند ستون مستقل در وسط مسجد ساخته مى‌شد تا از همه نظر در معرض دید باشد و کاملاً محافظت شود. علاوه بر بیت‏‌المال مسلمانان، اهالى محل یا شهر، اشیاى قیمتى خود را نیز به آنجا مى‏‌سپردند.
در حال حاضر مساجد دیگر آن کارکرد اقتصادی قدیم را ندارند و این موضوع خود زمینه‌ساز مشکلاتی برای مردم شده است.درادامه این موضوع را که مسجد در چه شرایطی باید فعالیت اقتصادی داشته باشد و چگونه آن را سامان ببخشد، با تعدادی از کارشناسان این امر در میان گذاشته‌ایم.
هدف فعالیت‌های اقتصادی، فقط درآمدزایی برای مساجد نباشد
دبیر اتاق فکر تبلیغ خراسان در این‌باره می‌گوید: مساجد می‌توانند برای فرهنگ‌سازی امور اقتصادی سالم، وارد عرصه فعالیت‌های اقتصادی شوند. البته باید به این نکته توجه کرد که اگر مسجد هدفش از ورود به امور اقتصادی، درآمدسازی برای فعالیت‌های جاری مسجد است، کار مناسبی نیست مگر اینکه مساجد دارای موقوفه‌هایی باشند و با تکیه بر درآمد‌هایی که از آن موقوفه‌ها کسب می‌کنند، امور جاری مسجد را پی‌ریزی کنند. باید بدانیم که هدف اصلی مساجد سوق دادن مردم به سمت معارف توحیدی و ارتباط مستقیم با خداوند متعال است.
حجت‌الاسلام محمد ‌هادی مشیری می‌افزاید: یکی از کارهایی که مساجد می‌توانند در زمینه اقتصادی انجام دهند، پی‌ریزی مراکز اقتصادی مناسب برای گسترش اقتصاد اسلامی در جامعه است. نمازگزاران و مومنانی که ارتباط مستمر با مسجد دارند، باید با شکل دادن مراکز قرض‌الحسنه‌ای در مساجد، این سنت حسنه را برای مردم راه بیندازند. باید بدانیم که ورود مستقیم مسجد به این جریان، به صلاح آن نیست؛ چراکه با این کار مسجد ناخودآگاه وارد اموری می‌شود که به فضای معنوی آن آسیب می‌رساند. افراد می‌توانند با برنامه‌ریزی، صندوق‌های قرض‌الحسنه‌ای را در مساجد محله خودشان تشکیل دهند و علاوه بر یاری نیازمندان، فرهنگ درست قرض‌الحسنه را نیز در بین مردم گسترش دهند.
وی با بیان اینکه مسجد باید در فعالیت‌های اقتصادی بیشتر به مردم توجه کند، می‌گوید: هدف اصلی مسجد برای پیگیری مسائل اقتصادی و گسترش اقتصاد اسلامی در فضای جامعه، کمک به مردم برای بهبود معاش آنان است. امام صادق‌(ع) می‌فرمایند: «‌بهترین معاش آن است که انسان در کنار کسب معاش خود، به بهبودی معاش دیگران نیز توجه بکند.» زمانی که ما بر مبنای الگوهای اسلامی، فضاهایی را برای امور اقتصادی سامان دهیم، این فضاها خود سبب کاهش مشکلات زیربنایی اقتصادی در جامعه می‌شود.
ورود مستقیم مسجد به فعالیت‌های اقتصادی، درست نیست
حجت‌الاسلام مشیری یادآوری می‌کند: گاهی مواقع عده‌ای، به دلیل بروز مسائل حرام و نادرستی که گاه در امور اقتصادی و تجاری پیش می‌آید، افراد مومن و مسجدی را از فعالیت‌های اقتصادی منع می‌کنند اما وقتی در زندگانی ائمه اطهار(ع) و بزرگان دینی نگاه می‌کنیم، درمی‌یابیم که آنان نیز برای معاش خود و مردم کارهای اقتصادی سالمی را انجام می‌دادند. افرادی چون شیخ‌عباس تربتی و رجبعلی خیاط که هرکدام از این بزرگواران در صنف خود فعالیت‌های ارزنده و شایسته‌ای را انجام می‌دادند، از این‌رو اینکه ما خط قرمزی برای خود بکشیم و خود را از انجام امور اقتصادی اسلامی منع کنیم، کار درستی نیست.
دبیر اتاق فکر تبلیغ خراسان ادامه می‌دهد: ورود مستقیم مسجد به فعالیت‌های اقتصادی کار درستی نیست و بهتر است افرادی که با مسجد در ارتباطند، به‌طور غیر‌مستقیم این فعالیت‌ها را انجام دهند و با به‌کارگیری افرادی متدین و خوش‌فکر، مشکلات اقتصادی محله خود را حل کنند.
در ادامه رئیس کمیسیون فرهنگی شورای شهر مشهد نیز می‌گوید: مساجد در طول تاریخ پرافتخار اسلامی، از ظرفیت‌های چشمگیری بهره‌مند بوده‌اند. وقتی در تاریخ صدر اسلام می‌نگریم، متوجه می‌شویم که مردم کارهای مهم خود را در مسجد انجام می‌دادند. پیامبر اکرم(ص) نیز همیشه توجه مردم را به سمت مسجد جلب می‌کردند. زیرا مسجد خانه خدا و مرکز معنویت برای مردم بوده است.
فعالیت اقتصادی در مساجد باید عاملی برای رفع مشکلات مردم باشد
حجت‌الاسلام حسنعلی اخلاقی می‌افزاید: باید دقت کرد که هدف اصلی مساجد، راهنمایی مردم به امور معنوی و ارتباط با خداوند متعال است و مردم با ورود به مسجد در درجه اول باید ارتباط خود با پروردگار عالمیان را قوت ببخشند. در این بین می‌توانند الگوی زندگی اسلامی را بر مبنای تعالیم خداوند در قرآن کریم و رهنمودهای پیامبر(ص) و ائمه معصوم(ع) بنا کنند. اگر امور اقتصادی مسجد سبب شود که این کانون مقدس از هدف اصلی خود بازبماند، به هیچ‌وجه این امور تایید نمی‌شود؛ چراکه با اهداف مساجد سازگار نیست اما اگر فعالیت اقتصادی خود عاملی برای ارتباط بیشتر مردم با مسجد و رفع مشکلات مادی و معنوی آنان باشد، مانعی برای آن دیده نمی‌شود.
وی با بیان اینکه اگر در این شرایط مسجد به طور مستقیم نیز وارد این فعالیت‌ها شود مانعی ندارد، می‌گوید: اگر ورود مسجد به انجام فعالیت‌های اقتصادی به هدف اصلی آن خدشه‌ای وارد نکند، اشکالی ندارد. حال چه مسجد به طور مستقیم وارد این قضیه شود یا اینکه نمازگزارانی که ارتباط زیادی با مسجد دارند، این امور را
سامان بدهند.
در اوایل انقلاب و در زمان جنگ تحمیلی، شاهد بودیم که در مساجد، شرکت‌های تعاونی تاسیس می‌شد که هدف اصلی آن‌ها بهبود وضع اقتصادی مردم در آن برهه حساس بود و تعاونی‌هایی که کمک بزرگی به اقتصاد کشور در آن زمان ‌کرد اما همان‌طور که کارشناسان تاکید می‌کنند، نباید فعالیت‌های اقتصادی در مساجد به گونه‌ای باشد که مسجد از رسالت اصلی‌اش که قوت بخشیدن ارتباط بنده با خداست، غافل شود.