مدرسه تاریخی چهارباغ که به حوزه علمیه امام صادق‌(ع) سپرده شده در ضلع شرقی خیابان چهارباغ قرار دارد و آخرین بنای نفیس و باشکوهی است که در عصر صفویان در اصفهان ساخته شده که در گذشته ازآن به مدرسه «مادرشاه» و نیز «سلطانی» نام می‌بردند.
اصفهان، خاستگاه بزرگان،عالمان و فرهیختگان با آوازه جهانی‌اش، همچون افسانه‌ای رویا گونه در ذهن گردشگران و سیاحان خارجی و داخلی نشسته و سال‌هاست جذبه و زیبایی‌های بی‌نظیرش همچون ضرب‌المثل ورد زبان مردم دنیاست و در این میان مدارسه علمیه اش با گنبدهای فیرزه و مناره های سربرافراشته بر طاق آسمان، همچون دود دسته دست بر دعا برداشته به سوی درگاه ایزد منان خونمایی و جلوه گری می کند.
پس از آنکه شاه‌عباس کبیر، اصفهان را به پایتختی برگزید، تلاش و پیگیری تحسین برانگیزی برای ساخت بناهای باشکوه در محور تاریخی چهارباغ و محور میراثی دولت خانه صفوی کرد که از نخستین فرامین این پادشاه شیعه مذهب دستور ساخت گردش‌گاهی به نام چهارباغ با کاخ‌ها و قصرهای باشکوه در پیرامونش بود.

*موقعیت جغرافی مدرسه علمیه چهارباغ «امام صادق(ع)»:

چهارباغ امروز به ۳ بخش، چهارباغ عباسی از میدان امام حسین (ع) یا دروازه دولت تا میدان انقلاب و سی و سه پل (مجسمه سابق) و چهارباغ پایین از دروازه دولت تا میدان تختی و نیز چهارباغ بالا که از دهانه جنوبی سی و سه پل تا خیابان هزار جریب و میدان آزادی (دروازه شیراز) کشیده شده، تقسیم‌ می‌گردد، البته چهارباغ دلگشای دیگری نیز در اصفهان به نام چهارباغ خواجو وجود دارد که این خیابان از میدان پل خواجو به خیابان‌های منتهی به چهارباغ عباسی می‌رسد.

مدرسه تاریخی چهارباغ که به حوزه علمیه امام صادق (ع) سپرده‌شده در ضلع شرقی خیابان چهارباغ قرار دارد و آخرین بنای نفیس و باشکوهی است که در عصر صفویان در اصفهان ساخته‌شده که به مدرسه «مادر شاه» و نیز مدرسه «سلطانی» هم معروف است.

در شمال مدرسه چهارباغ بازارچه‌ای زیبا قرار دارد که بالاتر از سطح مدرسه است و در قدیم به بازارچه شاهی یا بازار بلند معروف بوده، همچنین بخش شرقی این بنا که به دلیل استفاده هتل عباسی از آن برای تمام جهانگردان و گردشگران داخلی و خارجی معرف حضور است نیز بنای مشهور کاروان سرای «مادر شاه» را در برمی‌گیرد و اکنون در مرحله مرمت و بازسازی کامل توسط سازمان میراث قرار دارد.

صحن شرقی مهمان‌سرای عباسی که برای پذیرایی در فضای باز هم از آن استفاده می‌شود با چشم‌انداز زیبای گنبد و مدرسه چهارباغ نمایی زیبا و به یاد ماندنی برای مسافران و گردشگران رقم زده که در قاب عکس‌های زیادی به یادگار مانده است.

*قدمت تاریخی مدرسه علمیه چهارباغ «امام صادق(ع)»

مدرسه چهار باغ که به نام مدرسه سلطانی و مدرسه مادرشاه نیز نامیده می شود ، آخرین بنای تاریخی و دیدنی عهد صفویه در اصفهان می باشد ، که برای تدریس و تعلیم طلاب علوم دینی در دوره آخرین پادشاه صفویه ، شاه سلطان حسین از سال ۱۱۱۶ تا ۱۱۲۶ هجری ساخته شده است.

این مدرسه باشکوه در زمان شاه سلطان حسین در سال ۱۱۱۶ ه.ق در طول مدت ۱۰ سال ساخته شد و به «کلکسیون کاشی‌کاری ایران» معروف است، هیچ بنای ایرانی دیگر به مانند مدرسه چهارباغ از نظر کاشی‌کاری‌های خاص و زیبا اهمیت ندارد و بسیاری از جهانگردان و پژوهشگران در سفرنامه‌ها و کتب خود به این مورد مهم اذعان کردند.

«اوژن فلاندن» سیاح غربی، مدرسه چهارباغ را اعجوبه معماری و دارای جذابیت سحرآمیز توصیف می‌کند، همچنین «کنت دوگوبینو» دیگر جهانگرد اروپایی در سفرنامه‌اش این بنا را شاهکار مسلم معماری جهان و دل‌پذیر تر ین بنای اصفهان می‌داند.

به قول بسیاری از محققین این مجموعه، شامل مدرسه و مسجد و کاروان‌سرا بوده که باغات و مزارع و بازارها و املاک و مغازه‌های هم در سایر نقاط به عنوان موقوفات دارد، ولی آنچه امروز باقی است حدود ۸۵۰۰ متر‌مربع مساحت است که پس از انقلاب در اختیار حوزه علمیه قرارگرفته و بر «مدرسه امام صادق (ع)» نام‌گذاری شده است.

*موقوفات خیره‌کننده

مادر شاه سلطان حسین، برای اداره این مدرسه و ترویج علوم دینی در آن، چند کاروان‌سرا و بازار و … در اصفهان و چند شهر دیگر را وقف آن کرده، تا از درآمدش مخارج این مدرسه و هزینه مرمتش تأمین شود، ولی متأسفانه با انحراف نیات برخی موقوفات شاهدیم که سال‌هاست داربست‌های فلزی بر دور گنبد این مدرسه کشیده شده و مرمتش به طول انجامیده است.

* هنر و معماری اسلامی مدرسه علمیه چهارباغ (ع)

ازنظر تناسب معماری و زیبایی طرح کاشی کاری، گنبد مدرسه چهارباغ، بعد از مسجد شیخ لطف الله قرار دارد ولی در نظر استادان بزرگ این فن، در مجلل این بنا که با طلا و نقره تزیین شده از لحاظ زرگری، طلاکاری، طراحی و قلمزنی، شاهکاری از صنایع ظریفه است و نظیر ندارد.

مدرسه چهار باغ از لحاظ کاشی کاری هم دارای اهمیت است و انواع مختلف این فن را مانند کاشی هفت رنگ، معرق، گره چینی، پیلی و معقلی را در خود جای داده و در حقیقت موزه کاشی کاری اصفهان می باشد. محراب و منبر یکپارچه مرمری، حجره مخصوص شاه سلطان حسین، کاشی کاری بی نظیر مدخل مدرسه، خطوط نستعلیق کتیبه ها و پنجره های چوبی آلت بری شده از قسمت های بسیار جالب و تماشایی این بنای نفیس تاریخی است.سبک معماری مدرسه چهار باغ به شیوه اصفهانی است.

مدرسه چهارباغ به صورت ۴ ایوانی ساخته‌شده و نمای خارجی عمارت شامل سر دری بلند و باشکوه است که ۱۷ تاق نمای دو طبقه آجری در اطرافش خودنمایی می‌کند و کاشی‌های ریز و ظریف، همراه با مقرنس‌کاری‌های پر نقش و نگار در ورودی آن خبر از شکوه و عظمت چند برابری در داخل بنا دارد.

کتیبه سر در با خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجورد، سال ۱۱۱۲ را بر خود دارد که به وسیله عبدالرحیم جزایری نگاشته شده است و دو دهانه سر درب نیز با کاشی‌های فیروزه‌ای تزئین شده و بر روی دو پایه سنگ مرمرین گلدانی به شکلی زیبا قرارگرفته و در دو طرف درب نیز دو سکوی مرمرین عالی ساخته شده است.

درب اصلی مدرسه که با طلا و نقره تزئین شده نمونه عالی زرگری و قلم‌زنی است که در دوران صفوی تکمیل و در دوران معاصر به تعالی رسیده است، بر دو لنگه در به خط نستعلیق اشعاری به قلم محمد صالح اصفهانی خوش‌نویس متبحر عصر صفوی نقش بسته است و قسمت داخلی مدرسه شامل هشتی، ورودی، حیاط داخلی، گنبد و مناره‌های رفیع است.

* شاهکار حجاری ایران

در وسط دالان مدرسه، «سنگابی» قرار دارد که قبل از پدید آمدن سقاخانه‌ها از آن استفاده می‌شده که صلوات بر چهارده معصوم با تاریخ ۱۱۱۰ هجری بر آن حجاری‌شده و شاهکاری از خوشنویسی و سنگ‌تراشی است.

اکثر کتیبه های این بنا به خط ثلث عالی عبدالرحیم جزایری است .

دو سنگاب در داخل مدرسه چهارباغ قرار دارند؛ یکی در سرسرای ورودی و دیگری در صحن مدرسه.

۱- سنگاب سرسرای ورودی مدرسه چهار باغ از جنس سنگ پارسی است و بر روی آن کتیبه صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث برجسته در لوحه های کوچکی کنده کاری شده است.

۲- سنگاب موجود در صحن مدرسه چهار باغ روبروی ایوان جنوبی قرارگرفته و آنهم از جنس سنگ پارسی است.

این سنگاب ها شاهکار هنر سنگ‌تراشی و خوشنویسی است.

ایوان‌ها و حجره‌ها رو به باغی ساخته‌شده که جویباری هم به نام «مادی فرشادی» از آن می‌گذرد که صحن مدرسه را از نمونه‌های عالی معماری درون‌گرا و بومی عصر صفوی قرار می‌دهد.

حجره‌هایی هم در دو طبقه در فواصل ایوان‌های مدرسه برای سکونت طلاب ساخته‌شده که دارای نقشه یکسان، تشکیل‌شده از اتاق نشیمن، صندوقخانه و بالا خانه است که ایوان خوش زیبای جلوی هر حجره خودنمایی می‌کند.

تمام سطوح داخلی بنا به قسمت‌های کوچکی تقسیم می‌شود که هر کدام با کاشی تزئین شده و منبری زیبا با سنگ مرمرین که نمونه زیباترین منابر حجاری ایرانی است نیز با محرابی بسیار زیبا همراه با خوشنویسی های عبدالرحیم جزایری به چشم می‌خورد که به منبر و محراب «دروازه پله» معروف است.

در اطراف سرسرای مدرسه اشعاری به خط زیبای نستعلیق مربوط به سال ۱۱۱۹ هجری به چشم می‌آید و کتیبه افقی داخل گنبد هم به سال ۱۱۲۱ توسط جزایری نگاشته شده است.

شبستان مسقف مدرسه چهارباغ که در ضلع شرقی مدرسه بناشده، با دربی منبت‌کاری به محوطه زیر گنبد می‌رسد که دارای ۳ محراب است و کتیبه‌های اطرافش را هم «محمد مؤمن الحسینی» به سال ۱۱۱۸ کتابت کرده است.

*خزانه علوم دینی

اصفهان از دیر باز کانون علم و اندیشه اسلامی و پایگاه علمای بزرگ دینی بوده است به طوری که از قدیم تدریس علوم دینی در اکثر مساجد اصفهان برپا بود و با توسعه علوم اسلامی، اولین کانون‌های علوم اسلامی در قرن چهارم با نام‌های بیت الحکمه، دارالحکمه، خزانه الحکمه در کنار مساجد تاریخی اصفهان به وجود آمدند.

مدرسه چهارباغ کتابخانه مهم وبی نظیری هم داشته که در حمله افغان‌ها سوزانده شده، ولی آنچه باقی‌مانده نیز گنجینه‌ای پر ارزش برای عالمان دینی و محققان است

* مولف مدرسه‌سازی در کنار مساجد

مؤلف کتاب «آثار ملی ایران» می‌نویسد: «از دوره آل‌بویه و آل زیار، ساخت مدارس علمیه در کنار مساجد اصفهان به سبک چهار ایوانی با حجره‌های دو طبقه در دور حیاط‌های بزرگ آغاز شد و آوازه مدارس علمیه و نظامیه‌های اصفهان را به گوش طالبان علم جهان رسانید، به طوری که دانشمندان بزرگی همچون «ابن سینا» و «صاحب ابن عباد» برای تدریس به این شهر آمدند.

ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی در این کتاب، با بیان این مطلب که در دوران سلاجقه نیز ساخت و توسعه این مساجد ادامه یافت، اضافه می‌کند: «در عصر ملکشاه سلجوقی نیز خواجه نظام الملک مدارس اصفهان را تکریم کرده و در آبادانی آنها اهتمام می‌کرد، تا آنجا که مدارس و نظامیه‌های اصفهان همپای مدارس بغداد مشهور شدند و همین شهرت علما و دانشمندان وفقهای زیادی را به اصفهان کشاند و باعث شد مدارس علمیه اصفهان در زمان حمله مغول به سبب احترام و قداست از گزند تاراج در امان باشند.

ساخت و تجهیز مدارس علمیه اصفهان درزمان صفویان به اوج شهرت و اقتدار خود رسید و شاه‌عباس و جانشینان وی در کنار ساخت پل‌ها و حمام‌ها و کاخ‌ها و ابنیه تاریخی فراوان، ساخت مدارس علمیه را هم اهمیت داده و بیش از ۱۰ مدرسه علمیه مجهز جدید در اصفهان دایر کردند.

متأسفانه در زمان قاجاریه تیشه جهل ظل السلطان حاکم جبار و نابخرد اصفهان در آن عهد ستون مدارس علمیه راهم نشانه رفت و تعدادی از این مدارس به جهت دشمنی این چهره نامحبوب تاریخ بافرهنگ و هنر، ویران شدند.

مدرسه چهارباغ اصفهان که پس از پیروزی انقلاب اسلامی « مدرسه علمیه امام صادق (ع) » نامگذاری شد در حال حاضر به آموزش طلاب علوم دینی و حجره های آن نیز همانند عصر صفویه به اقامت طلاب اختصاص دارد .

حجره هایی که در دو طبقه و در فواصل ایوان های مدرسه ساخته شده که اختصاص به سکونت طلاب علوم دینی داشته است . اکثر این حجره ها دارای نقشه یکسانی است که از یک اتاق نشیمن در جلو و قسمتی به صورت صندوق خانه در عقب و قسمتی به نام بالا خانه تشکیل می شود . در جلوی این حجره ها ایوان زیبا و خوش طرحی قرار دارد .

در جبهه شمالی مدرسه ایوان شمالی با دهانه نسبتا عریض و ارتفاع زیاد قرار دارد . که در جبهه مقابل آن گنبد و مناره های ایوان جنوبی دیده می شود .

تمامی سطوح داخلی بنا به قطعات کوچکی تقسیم می شود که با کاشی تزیین شده است . منبر دوازده پله مدرسه که یکپارچه از سنگ مرمر ساخته شده از بهترین نمونه های هنر حجاری و سنگتراشی آن روزگار است . در کنار این منبر، محراب نفیس و بسیار زیبای مدرسه قرار دارد.

*فلسفه حضور طلاب در مدارس عصر صفوی

حوزه علمیه اصفهان پس از رسمى شدن مذهب تشیع در دوره صفویه در ایران و به ویژه انتقال پایتخت به اصفهان به صورت رسمی شکل گرفت. با توجه به فشارهاى شدیدى که بر شیعیان در قلمرو عثمانی وارد شده بود، برخى از عالمان شیعى جبل عامل با اغتنام فرصت از این گشایش سیاسى در ایران و به انگیزه ترویج مذهب شیعه به این کشور مهاجرت کردند و برخى از این علما در شکل گیرى حوزه علمى اصفهان ایفاى نقش کردند. حوزه علمیه اصفهان فلاسفه، فقها و مراجع زیادی را تقدیم جامعه کرده است و این حوزه در امور سیاسی و اجتماعی در دوره های مختلف مشارکت داشته است و یکى از ویژگیهاى حوزه اصفهان مخالفت علما و فقها با تصوف و صوفیان بوده است.

* تربیت فقهای نامدار

تدریس علم فقه در حوزه اصفهان با اقامت ملا عبداللّه تستری در این شهر رواج یافت و او شاگردان زیادی از جمله «محمدتقی مجلسی» را پرورش داد که به رواج و ارتقای این علم در اصفهان کمک شایانی کردند.

اساساً اهمیت و اعتبار فقه، سبب شد «علم فقه و اصول »از جایگاه خاصی در حوزه اصفهان برخوردار شود، به طوری که تدریس آن تا مرتبه خارج فقه و اصول تا دوران معاصر ادامه یافت.

رواج مجادلات اخباری ـ اصولی از رخدادهای مؤثر در حوزه اصفهان بود و حتی برخی اعاظم حوزه اصفهان را به جریان اخباری متمایل کرد.

دراین میان قابل به ذکر است پیشتازی حوزه علمیه اصفهان درجهان تشیع و اسلام چند دلیل بارز داشت، حضور حکومت صفوی به عنوان داعیه دار مذهب تشیع و ترویج کننده مکتب اهل بیت و پایتختی اصفهان گامی موثر دراین زمینه بود.

ساخت مدارس علمیه و مساجد باشکوه بی نظیری چون مدرسه علمیه چهارباغ امام صادق(ع)،جده بزرگ، درب کوشک، صدر بازار، ناصریه و مسجد امام باعث جذب بسیاری از طلاب و روحانیون و علاقه مندان به کسب علوم دینی و آموزه های اسلامی به اصفهان شد و این خود قدمی دیگر برای تمدن سازی اصفهان و قوت بخشی به سابقه تدریس علوم دینی و حوزوی دراصفهان است.

*فعالیت‌های کنونی مدرسه چهارباغ

مدرسه علمیه چهارباغ اما صادق(ع) با چنین معماری وهنر باشکوهی که تنها بخشی از آن برای مخاطبین متذکر شدیم، بعد از گذشت قرن ها هنوز مأمن سربازان امام زمان (طلاب و روحانیون ومبلغین) علوم دینی و اسلامی است و زیر نظر مرکز مدیریت حوزه علمیه اصفهان مدیریت می شود.

*رویکرد علمی، پژوهشی –فرهنگی

حجت الاسلام عبدالمجید خطاط، مدیر فعلی مدرسه علمیه امام صادق چهارباغ اصفهان با تشریح فعالیت های این مدرسه از راه اندازی مرکز پاسخگویی به سؤالات شرعی و شبهات دینی خبر داد ،

وی در ادامه به تشریح برنامه های مدرسه چهارباغ اصفهان پرداخت و گفت: فعالیت های حوزه علمیه امام صادق چهار باغ شامل دو بخش بیرونی و داخلی می شود.

حجت الاسلام خطاط افزود: در زمینه فعالیت های بیرونی، مسئله تبلیغات و پوشش دادن از لحاظ فرهنگی و برگزاری مراسم اعیاد و مناسبت ها با توجه به شرایط فرهنگی محیط اطراف مدرسه، ساکنان اطراف مدرسه و توریست ها و گردشگران در دستور کار این مدرسه است.

مدیر مدرسه علمیه امام صادق چهار باغ اصفهان اظهار داشت: مرکز مشاوره ای در ورودی مدرسه راه اندازی شده که متخصصین امور تربیتی و روانشناسی در حال ارائه خدمات رسانی به مردم اصفهان هستند.

وی اظهار داشت: از ابتدای امسال در این مدرسه مرکز پاسخگویی به سؤالات شرعی و شبهات دینی راه اندازی شده که صبح و بعدازظهر آماده ارائه خدمات به مردم است.

وی برگزاری نمازهای سه گانه جماعت با حضور مردم اصفهان، سخنرانی ها و برگزاری مراسم ویژه لیالی قدر را از جمله برنامه های این مدرسه در ماه مبارک رمضان عنوان کرد افزود: تأسیس کانون مکتب الصادق به همت طلاب و با همکاری جوانان منطقه و برگزاری کنگره شهدای مدرسه، محل و منطقه در شهریور ماه از دیگر فعالیت‌های مدرسه امام صادق چهار باغ اصفهان است.

حجت الاسلام خطاط پیرامون فعالیت های داخلی مدرسه چهار باغ گفت: هیات علمی در این مدرسه برای رصد وضعیت علمی طلاب و ارائه پیشنهاد های جدید برای هرچه مطلوب تر نمودن شرایط علمی مدرسه راه اندازی شده است.

*دموکراسی در مدرسه
وی ادامه داد: در انتخابات اوایل سال آینده که در این مدرسه برگزار خواهد شد، شورای طلاب انتخاب می شوند، این شورا در مسائلی که شورای مدیریت قانون وضع نکرده قانون وضع می کنند و تمام اختیارات مدیر به این شورا اعطا شده است و دو نفر از این شورا در کمیته انضباطی خواهند بود.
 سالانه میزبان بیش از۱۵۰ طلبه
مسئول آموزش مدرسه علمیه امام صادق(ع) چهارباغ اصفهان نیز به خبرنگار خبرگزاری حوزه گفت: حدود۱۷۰ طلبه و روحانی دراین مدرسه درسال تحصیلی۹۲-۹۳ مشغول به تحصیل‌اند و ورودی و پذیرش طلاب از بین علاقه مندان به کسب علوم دینی و حوزوی سالانه بطور میانگین حدود۵۰ نفر است .
وی افزود: درحال حاضر کلاس های آموزش طلاب و تدریس اساتید حوزوی در دو نوبت صبح و بعد ظهر دایرو برقرار می باشد،ساعت شروع کلاس طلاب و اساتید در نوبت صبح ساعت هفت و پانزده دقیقه و درنوبت عصر ساعت۱۶ تا ۱۸ است.
مسئول آموزش مدرسه علمیه امام صادق(ع) تصریح کرد: طلاب از پایه ۱تا۴ مشغول به تحصیل بوده و یک کلاس درس خارج توسط استاد حجت الاسلام و المسلمین حسین برقرار است.
کیانی تاکید کرد: جوانان علاقه مند به کسب علوم حوزوی پس از مراجعه به واحد پذیرش این مدرسه و احراز شرایط ورود به حوزه توسط واحد آموزش توسط حجت الاسلام قاسمی، مسئول حجرات مدرسه علمیه چهارباغ مورد مصاحبه عملی و حضوری قرار می گیرند و پس از آنکه این مرحله را با موفقیت گذراندند پذیرش می‌شوند.
لازم به ذکر است که علمایی چون آیت الله سید محمد رضا خراسانی، آیت الله طیب، آیت الله شهید صدوقی نیز در این مدرسه سالهای متوالی در کسوت استادی حضور داشته اند.