بدون شک اگر مبلغان توانا و زبردست در تبلیغ و ترویج اصول و مبانی مکتب اسلام، هماهنگ با زمان حرکت نکنند، استمرار آن ارزشها از ضمانتی برخوردار نخواهد بود و از مکتب و پیروانش جز آثاری در اوراق تاریخ باقی نخواهد ماند. اینکه آیین اسلام توانسته است حضورش را در صحنه‌های بین المللی و منطقه‌ای حفظ کند، وجود جایگاه رفیع عنصر پیام رسانی با محتوای عالی بوده است که آن را ارزشمند نموده و از زوال، نابودی، انحراف و انجماد حفظ کرده است.
خطیب و مبلّغ، هادی اجتماع است و چنین کسی باید در دانش و اندیشه و آگاهی پیشرو قافله باشد. شهید مطهری رحمه الله در این خصوص یادآور شده اند: «مبلّغین واقعی و مجامع تبلیغی واقعی [باید] مظهر رشد اسلامی باشند، بیدار کننده باشند، دردها و نیازها را درک کنند، راه چاره آن دردها و رفع آن نیازها را نشان دهند… . مسئولیت اصلی [مبلّغ [ایجاد رشد و لیاقت و اعطای شناخت اسلام و فرهنگ اسلامی… و معرفی مکتب است… .‌» ^۱
مُبلّغی که چنین وظیفه‌ای را بر عهده گرفته است، باید از رشد فکری و علمی برخوردار باشد تا بتواند در این مسیر موفق باشد، و برای اینکه هوشیاری فکری و ذهنی را افزایش دهد، با رشد دادن ذهن جستجوگر خویش، افقهای اندیشه را گسترش دهد و به قول آیه الله جوادی آملی: «پیام رسان باید اقیانوسی فکر کند تا به اهداف بزرگ و عالی دست یابد.‌»

آگاهی توأم با پژوهش
مبلّغی که می‌خواهد پیامی را نشر و انتقال دهد، قبل از هر چیز باید زوایای آن را به درستی بشناسد و بدون تکیه به اقوال این و آن، شخصا به تفحّص و تحقیق بپردازد. قرآن به ما دستور می‌دهد: «وَلا تَقْفُ ما لَیسَ لَکَ بِه علمٌ‌» ^۲ ؛ «از آنچه که به آن علم نداری، پیروی مکن.‌» و اصولاً گواه درستی گفتار از دیدگاه قرآن، بیان دلیل و بُرهان می‌باشد: «قُلْ هاتُوا بُرهانَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ صادِقین» ^۳ ؛ بگو اگر راست می‌گویید، دلیل خود را بیاورید.‌» و حضرت علی علیه السلام دراین باره فرموده اند: «عَلَیکُمْ بِالدِّرایاتِ لا بِالرِّوایاتِ؛ ^۴ بر شماباد به درایتها و [دقت] نه به نقل قولها [ی بدون بررسی] .‌»
براین اساس، مبلّغ باید پیام خود را با تکیه بر آگاهیهای لازم و جستجوهای علمی به مردم برساند. امام صادق علیه السلام تأکید فرموده اند: «ما عَلِمْتُم فَقُولُوا وَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَقُولُوا اللّهُ اَعْلَمُ اِنَّ الرَّجُلَ لِینتَزِعَ الاْآیهَ مِنَ الْقُرآنِ یخِرُّ فیها اَبْعَدَ ما بَینَ السَّماءِ وَالاَْرْضِ؛ ^۵ آنچه را بدان علم دارید، بگویید و در مورد آنچه که نمی‌دانید، بگویید خدا داناتر است. چه بسا، کسی آیه‌ای را [برای محکم نمودن ادعای خویش] از قرآن اخذ کند، در حالی که بیشتر از بلندای آسمان و زمین در این [نگرش] سقوط می‌کند.‌» و او راه خطا را درمی نوردد؛ زیرا استفاده‌اش آمیخته به جهل و اشتباه بوده است.
نکته‌های تبلیغی و بحثهایی که سخنران و منبری برای مردم مطرح می‌نماید، اگر بر معرفت و برهان و تحقیق استوار نباشد، نه تنها مبلّغ را به هدف نزدیک نمی‌گرداند، بلکه حتی مستمعین را از مقصد اصلی دور می‌کند. امام صادق علیه السلام فرموده اند: «اَلْعامِلُ عَلی غَیرِ بَصیرَهٍ کَالسّائِرِ عَلی غَیرِ الطَّریقِ لا یزیدُهُ سُرعَهُ السَّیرِ اِلاّ بُعْدا؛ ^۶ کسی که بدون بینش [و نگرش عمیق [به کاری دست بزند، همچون فردی است که در بیراهه گام می‌نهد که هر چه در حرکت شتاب ورزد، جز دوری [از هدف [نتیجه‌ای ندارد.‌»
سخنور در هر رشته‌ای که می‌خواهد سخن بگوید، باید بینا و بصیر باشد تا شنوندگان بر اساس صلاحیت علمی و معرفتی او، گفته هایش را با دقت بشنوند و با حُسن قبول تلقی نمایند. خطیب باید در حدّ خودش مبانی دین را بشناسد و مطلبی را که برای بحث بر می‌گزیند، به شنوندگان بفهماند؛ کسی که خود مطلبی را درک نکرده و از آن آگاهی ندارد، قادر نیست آن را به دیگران تفهیم کند.
خشک ابری که بود ز آب تهی ناید از وی صفت آب دهی
در قرآن شریف درباره پیشوای بزرگ اسلام و پیروانش آمده است:
«قُلْ هذِهِ سَبیلی اَدْعُوا اِلی اللّهِ عَلی بَصیرَهٍ آنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی» ^۷ ؛ «بگو این است راه من، من و پیروانم مردم را با بینش و بصیرت به سوی خدا می‌خوانیم.‌»
از امام باقر علیه السلام درباره حق خداوند بر بندگان پرسیدند، امام در پاسخ فرمود: «اَنْ یقُولُوا ما یعْلَمُونَ وَ یقِفُوا عِنْدَ ما لا یعْلَمُونَ؛ ^۸ آن را که می‌دانند، بر زبان جاری سازند و در چیزی که نمی‌دانند، توقف کنند.‌»
تا نیک ندانی که سخن عین صواب است // باید که بگفتن دهن از هم نگشایی
امام امیرالمؤمنین علیه السلام نیز فرموده اند: «اِیاکَ وَالْکَلامَ فیما لا تَعْرِفُ طَریقَتَهُ وَلا تَعْلَمُ حَقیقَتَهُ فَاِنَّ قَوْلَکَ یدُلُّ عَلی عَقْلِکَ وَ عِبارَتَکَ تُنْبِئُ عَنْ مَعْرِفَتِکَ؛ ^۹
اجتناب کن از اینکه در چیزی سخن بگویی که راه آن را نمی‌دانی و از حقیقت آن آگاهی نداری؛ چه آنکه گفته ات، بر عقل تو دلالت دارد و عبارتی را که می‌گویی، از آگاهی تو خبر می‌دهد.‌»
زبان در دهان‌ای خردمند چیست // کلید در گنج صاحب هنر
چو در بسته باشد چه داند کسی // که گوهر فروش است یا پیله ور؟

دفاع از امور مُسلّم
مبلّغ باید موقعیت و حد و مرز علمی خود را بشناسد و با توجه به آن مطالب خود را انتخاب و ارائه کند. امام علی علیه السلام فرموده اند: «رَحِمَ اللّهُ امْرَأً عَرَفَ قَدْرَهُ وَلَمْ یتَعَدَّ طَوْرَهُ؛ ^۱۰ خداوند رحمت کند کسی را که قدر خویش را بشناسد و از حدّ خویش تجاوز نکند.‌»
وانگهی باید این نکته را ملحوظ داشته باشد که صرفا از امور مُسلّم و محتوم و یقینی دفاع کند و تمام عنایت و همّ و غمّ خویش را صرف این حقیقت نماید که امور قطعی ولا یتغیر را در وهله نخست به مردم معرفی کند و از چنین اموری به دفاع برخیزد و برای اثبات آن بردباری، استقامت و مقاومت بروز دهد. مقدمه این کار، آن است که شخصا با قرآن و احادیث و روایات صحیح و مورد اطمینان آشنا گردد و سپس دیگران را با این حقایق مأنوس سازد. احتمال دارد مُبلّغی با حکایتها و مثالها، آواز خوب و جاذبه هنری به طور مقطعی اعتماد مردم را جلب کند، اما مهم‌تر از این برنامه، جلب کردنِ توجه صاحب شریعت است.
در این راستا، پس از اینکه در اقیانوس معارف غواصی نمود و گوهرهای ارزشمندی به دست آورد، باید به قصد قربت و برای رضای خدا از چنین اموری دفاع کند. البته قرآن را نباید با رأی خود تفسیر کند. برای سخنان معصومین علیهم السلام نیز توجیه ناسالم و باطل درست نکند و در آنها برای خوشامد شنوندگان و یا تحت تأثیر جو سیاسی ـ اجتماعی تصرف نکند. همچنین به هنگام دفاع از حریم عترت و بیان فضائل معصومین و ائمه علیهم السلام مطالبی را نگوید که خرد پسند نمی‌باشد.
تبلیغ باید بر اساس حقایق دین باشد، نه آنچه مردم به نام معارف و عقاید شناخته اند و با امواجی از خرافات و باورهای سست ممزوج نموده اند. مبلغ، بزرگان دین را چنان که در منابع مستند و موثق آمده است، معرفی کند. اعتدال در این امر لازم است که مبادا به غلوّ منتهی گردد یا چهره‌ای درخشان و برجسته به صورت ناقص طرح گردد.
وقتی می‌خواهد روایتی را نقل کند، حقایق قرآنی، ذوق سلیم و عقل درست را در نظر گیرد. خداوند در خصوص آخرین رسولش می‌فرماید: «وَلَوْ تَقَوَّ لَ عَلَینا بَعْضَ الاَْقاویلِ لاَءَخَذْنا مِنْهُ بِالْیمینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتینَ فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزینَ؛‌» ^۱۱ «اگر پیامبر پاره‌ای سخنان را به افترا بر ما می‌بست، با قدرت او را فرو می‌گرفتیم. سپس رگ قلبش را پاره می‌کردیم و هیچ یک از شما قادر نبود که مانع این کار شود.‌»
سید بن طاووس، آن دانشمند بزرگ و مجتهد پرآوازه می‌نویسد: «دیدم اگر کتابی در فقه برای عمل به آن بعد از خود می‌نوشتم، خلاف پارسایی و ورع از فتوا دادن بود و مشمول تهدید آیات نامبرده می‌شدم؛ زیرا وقتی خداوند پیامبر عزیز خود و دانای جهانیان را چنین عقاب کند، پس اگر من به ناحق حکمی کنم یا تألیفی ناصواب نمایم یا در این موارد خطا کنم، در حضور او روز قیامت چه حالی خواهم داشت.‌» ^۱۲
مُبلّغ نباید روایاتی را که ضروری یا قطعی دین نیست و امکان دارد معتبر نباشد و علم و عقل، آنها را تأیید نمی‌کند، نقل کند و نباید برای اثبات و توجیه آنها بی جهت وقت صرف کند.
برای اینکه بتواند معارف اسلامی و علوم آل محمد صلی الله علیه و آله را به درستی معرفی کند، لازم است در این جهت کوششی مداوم داشته باشد و برای وسعت بخشیدن به آگاهیهای خویش به مطالعه و بررسی منابع روی آورد. وقتی احاطه پیام رسان به منابع دینی رو به افزایش رفت، بهتر می‌تواند امور معتبر را از نقلهای سست تشخیص دهد و قادر خواهد بود با استدلال و برهان از مبانی ارزشی دفاع کند و به شبهه‌ها و سؤالات مطروحه در این باره پاسخ دهد و مردم را از راهروهای تردید به بوستان معرفت برساند.
آیه الله سید محمد باقر موسوی همدانی می‌نویسد: «نباید به خود اجازه دهید… هر روایت نادرست و جعلی را برای مردم بخوانید. باید بدانید که هزاران سخن دروغ از سوی دشمنان اسلام به عنوان روایت در بین روایات وارد کردهاند. زنادقه چهارده هزار روایت جعلی در بین احادیث مندرج کرده اند و وقتی می‌خواستند عبدالکریم بن ابی العوجا را اعدام کنند، گفت: من چهار هزار حدیث ساختم و وارد روایات شما کردم.
شناخت حدیث صحیح و ضعیف نیاز به تخصص در علم حدیث دارد و لذا مبلغی که در این زمینه علم ندارد، باید برای اطمینان پیدا کردن از صحت روایاتی که می‌خواند، به متخصّص مراجعه کند و تأیید بگیرد. آن گاه برای مردم نقل کند؛ مخصوصا پاره‌ای از روایات و اشعار که شائبه غُلو در آنهاست و انتشار آنها سبب متهم شدن شیعه می‌شود و بقیه فرقه‌های اسلامی با توجه به این گونه روایات جعلی که گوینده ناآگاه می‌گوید یا اشعار غلوآمیزی که مدّاح ناآگاه می‌خواند، درباره شیعه قضاوت منفی می‌کنند و نسبت شرک و کفر می‌دهند.‌» ^۱۳

سرمایه‌های فکری
آگاهی مبلغ باید نسبت به معارف اسلامی بنیانی، علمی، انتقادی باشد. علامه طباطبایی رحمه الله می‌فرمود: «آنچه را که ما درک می‌کنیم از معارف دینی، می‌بایستی با قواعد علمی، عقلی و… اینها را نزدیک کنیم.‌» ^۱۴
امّا منابعی که لازم است، مبلغ به آنها توجه کند، عبارت است از:
۱٫ کتب تفسیر: تفاسیری همچون تفسیر نمونه، تسنیم، روشن، کاشف، کوثر، نور، راهنما، و جوان می‌تواند در این خصوص مفید باشد.
۲٫ منابع روایی: دومین منبع که می‌توان معارف، علوم اعتقادی، اخلاقی، فقهی و اجتماعی را از آن برداشت نمود، حدیث است. روایت در حقیقت رهنمودها، سفارشهای زبانی و قولی و به عبارت دیگر، سنّت گفتاری پیامبر و ائمه هدی علیهم السلام می‌باشد.

۳٫ کتابهای تاریخی و سیره: اگرچه در منابع روایی، نکته‌های تاریخی، فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام و مانند آن آورده شده است، اما مراجعه به کتابهای تاریخ و شرح حال، برای فعالیتهای تبلیغی ضرورت دارد. شیعیان عصر ائمه علیهم السلام به نگارش نکات تاریخی و سیره پرداخته اند که قدیمی‌ترین آنها اصبغ بن نُباته است و آثاری را پدید آورده اند که غالبا به سیره نبی اکرم صلی الله علیه و آله، غزوات، تاریخ انبیاء علیهم السلام و مانند آن اختصاص دارد.
۴٫ احکام و مسائل شرعی: مبلّغ باید از یک طرف به کتابها و منابع اشراف داشته باشد و از سوی دیگر، میزان نیازهای مردم، موقعیت اقلیمی و فرهنگی و نوع ظرفیتهای آنان را در نظر بگیرد. همچنین شغل شنوندگان، جنس و طبقات سنی در مطرح کردن احکام شرعی و موازین فقهی دخالت دارد. خوشبختانه امروزه رساله‌های تخصصی چندی نوشته شده است که می‌توان از آنها استفاده کرد و احکام شرعی را به صورت دقیق برای مردم بیان کرد.
قرآن کریم می‌فرماید: «وَلا تَقُولُوا لِما تَصِفُ اَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ اِنَّ الَّذینَ یفْتَرُونَ عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ لا یفْلِحوُنَ مَتاعٌ قَلیلٌ وَلَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ؛^۱۵ برای هر سخن غیر واقعی (دروغی) که بر زبانتان می‌آید، مگویید که این حلال است و این حرام تا بر خدا افترا بندید. کسانی که به خداوند دروغ می‌بندند، رستگار نمی‌شوند، اندک بهره‌ای می‌برند و [در عوض] به عذابی دردناک گرفتار خواهند شد.‌»
به علاوه، بخشی از مسائل فقهی تحت عنوان حقوق مطرح می‌گردند که انواع مختلفی دارند و شنوندگان و علاقه مندان را می‌توان بر حسب مقتضیات و نیازها با این مسائل آشنا نمود.
و حقوق اسلامی عناصر زنده و سازنده‌ای دارد و اگر به درستی بازشناسی و تحلیل گردند، برای رسیدن به کمال مطلوب، پاسخ گوی خوبی به شمار می‌آیند؛ امّا مطرح کردن این گونه مباحث، به نبوغ فکری و تواناییهای ذهنی مبلغ بستگی دارد؛ زیرا او می‌تواند این نکات را به گونه‌ای طرح نماید که به گره گشایی از گرفتاریهای مردم کمک کند و روابط اجتماعی و مناسبات آنان را اصلاح نماید.
مبلّغ پاسدار این میراث گران قدر است و باید با گرایشهای انحرافی و زمزمه‌های گمراه کننده که به صورت افراط و تفریط جلوه می‌یابند، به ستیز برخیزد. اگرچه مقتضیات زمان و برخی واقعیتهای اجتماعی و اقتصادی می‌تواند در احکام دینی تحول ایجاد کند، اما این برنامه به معنی دگرگون شدن معیارها و موازین و بنیانهای فقهی نمی‌باشد.

پی نوشت: