ضرورت و اهمیت مطالعات شیعه پژوهی از منظر آیت الله مکارم شیرازی

حضرت آ‌یت الله مکارم شیرازی با تأکید بر ضرورت و اهمیت مطالعات شیعه پژوهی گفت: شیعه در دنیای امروز به دلیل برافراشتن پرچم استقلال و ایستادگی در برابر ظالمان، مظلوم واقع شده است.
به گزارش خبرگزاری رسا، مکتب هاى مادى  همیشه از ناحیه مذاهب راستین احساس خطر مى کنند و اصرار دارند که دعوت ادیان را دعوت به تخدیر افکار توده ها معرفى کنند،[۱] لذا  به جامعۀ نخبگانی خود این مطلب را تلقین کنند، تا در کتابهاى به اصطلاح علمیشان منعکس سازند که مذهب زائیده جهل و نادانى بشر نسبت به عوامل طبیعت است![۲]

اما به راستی چگونه ممکن است آئینى همچون اسلام وسیله تخدیر یا مولود جهل باشد در حالى که آورنده اش به اعلاء صوت خود همه انسانها را مخاطب ساخته و مى گوید قیام و نهضت کنید براى زنده کردن اندیشه هاى خفته، آنهم در محیطى آرام و خالى از غوغا،در محیطى دور از هوا و هوس و امواج تبلیغاتى مسموم.[۳]

لذا حوادثى که در عصر و زمان ما به خاطر قیام مسلمانان انقلابى در کشورهاى مختلف در برابر قدرتهاى جهنمى شرق و غرب روى داد، و دنیا را در نظر مستکبران تیره و تار کرد و پایه هاى قدرتشان را لرزان ساخت نشان داد که آنها این نکته را درست فهمیده بودند که عقائد اصیل مذهبى دشمن سرسخت آنها و خطر عظیمى است براى آنها، و نیز نشان داد که هدف این اتهاماتى که به مذهب بسته اند چیست؟[۴]

در این میان ما معتقدیم تبلور اسلام بیش از هر مذهبى در مذهب شیعه است، و در عین این که به تمام مذاهب اسلامى احترام مى گذاریم معتقدیم مذهب شیعه بهتر مى تواند اسلام راستین را در تمام ابعادش معرفى کند؛[۵]به ویژه آنکه طبق روایات فراوانى که در کتابهاى شیعه و اهل سنّت وجود دارد، پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، على و شیعیانش را خیر البریّه معرّفى کرده است.[۶]

از این رو با توجه به همه عوامل مختلف و ناراحتی­ها وتهمت­ها و طعنه هاى ناروا و غم انگیزى که پى در پى نسبت به شیعه زده مى شود بر ما واجب و لازم بود که بر ضرورت پژوهش و مطالعات دربارۀ عقاید و اصول مذهب شیعه و مسائل عمده اى که مورد[۷]اتّفاق و اجماع دانشمندان شیعه است تأکید نمائیم.[۸]

واژه‌شناسی شیعه  در لغت،اصطلاح، قرآن و حدیث

در وهلۀ نخست باید گفت کلمه شیعه در لغت، به «الانتشار مع القدره» تفسیر شده است؛ یعنى به چیزى که با قدرت و قوّت در نقاط مختلف منتشر شود شیعه گفته مى شود. نتیجه این که، شیعه در لغت به گروهى منتشر، قوى و نیرومند اطلاق مى شود.[۹]لذا «شیعه» به معناى دسته اى است که پیروى از مکتب یا شخص معینى مى کند.این معناى لغوى شیعه است.[۱۰]

ولى اصطلاحاً معناى خاصى دارد و به کسانى گفته مى شود که بعد از پیامبر صلى الله علیه و آله پیرو مکتب امیر مؤمنان على علیه السلام مى باشند، و نباید معناى لغوى و اصطلاحى آن را با هم اشتباه کرد.[۱۱]

بنابراین «شِیَع» جمع «شِیْعه» به جمعیت و گروهى گفته مى شود که: داراى خط مشترکى هستند؛ «راغب» در کتاب «مفردات» مى گوید: «شِیَع» از مادّه «شیاع» به معناى «انتشار و تقویت» است، و «شاع الْخَبَرُ» هنگامى گفته مى شود که خبرى متعدد و قوى شود، و «شاعَ الْقَوْمُ» هنگامى گفته مى شود که جمعیتى منتشر و فراوان گردند، و «شیعه» به کسانى مى گویند که: «انسان به وسیله آنها قوى مى شود».[۱۲]

مرحوم «طبرسى» در «مجمع البیان» اصل آن را از «مشایعت» به معناى «متابعت» دانسته و مى گوید: «شیعه » به معناى پیرو و تابع است، و شیعه على علیه السلام به پیروان او و آنهایى که اعتقاد به امامتش دارند، گفته مى شود. حدیث معروف «امّ سلمه» از پیامبر صلى الله علیه و آله: شِیْعَهُ عَلِىٍّ هُمُ الْفائِزُونَ یَوْمَ الْقِیامَهِ «پیروان على علیه السلام نجات یابندگان در قیامت هستند» نیز اشاره به همین معناست.[۱۳]

هم چنین واژۀ شیعه در چهار جاى قرآن بکار رفته است؛یکى از آیات فوق در مورد حضرت ابراهیم علیه السلام است که مى خوانیم:«وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ ؛[۱۴] و از پیروان او (حضرت نوح علیه السلام) ابراهیم بود.»[۱۵]،در این آیه شریفه، ابراهیم به عنوان شیعه حضرت نوح علیه السلام معرّفى شده است، یعنى آن حضرت ادامه دهنده خطّ حضرت نوح علیه السلام بود.[۱۶]

کلمه شیعه در فراز قرآنی دیگر[۱۷] بر پیروان حضرت موسى علیه السلام اطلاق شده است و شاید از این تعبیر بتوان استفاده کرد که آن حضرت قبل از نبوّت گروهى را تربیت کرده بود که در راه حق، متشکّل و منسجم بودند.نتیجه این که، کلمه شیعه در آیات فوق در مورد بعضى از پیامبران و پیروان آنها به کار رفته است.[۱۸]

هم چنین کلمه «شیعه» در روایات بطور گسترده استعمال شده است:[۱۹] به عنوان نمونه، روزى حضرت على علیه السلام خطاب به یکى از یارانش به نام «نوف بکالى» فرمود:«أَ تَدْری یا نَوْفُ مَنْ شیعَتی؟؛ آیا مى دانى شیعیان من چه کسانى هستند (و چه ویژگیهایى دارند؟)نوف عرض کرد: لا وَ اللَّه؛ نه به خدا قسم! شما بفرمائید.سپس حضرت شروع به بیان اوصاف شیعیان خود نمود، از جمله فرمود:«رُهْبانٌ بِاللَّیْلِ وَ اسْدٌ بِالنَّهار[۲۰]؛ شیعیان من راهبان شب و شیرمردان روز هستند (در دل شب عالم خاصّى دارند و در روز، به هنگام دفاع از اسلام بسیار شجاع و قوى هستند.)»[۲۱]

مکتب اهل بیت(علیهم السلام) و عقلانیت شیعی؛ بازتاب شیعه پژوهی در دنیای خستۀ مادی گری

معتقدیم دنیای امروز از مادی گری خسته شـده و رو بـه مکتـب هـای الهـی و معنـوی آورده و در میـان  مکتب های الهی مکتبی که عقلانیت و علم را در رأس تعلیمات خود قرار داده مکتب اهل بیت(علیهم الـسلام) است.[۲۲]

در تبیین این مسأله باید گفت بسیارى از متفکّرین غربى اعتراف کردند که اسلام دین عقل گرایى است، و همین که متفکّرین بزرگ اسلامى الگوى تمدن غربى شده اند و تمدن غربى وامدار عقل گرایى اسلامى است، خود مویّد این مدعاست.[۲۳]

در این راستا شیعیان از تربیت یافتگان مکتب اسلام و پیروان تعلیمات عالى قرآن هستند و سهم آنها از ایمان و مکارم اخلاق سهم بزرگى مى باشد، آنها جز به قرآن و سنّت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و استدلالات قطعى عقلى تکیه نمى کنند.[۲۴]

لذا فقه شیعه بر اساس ادلّه اربعه بنا نهاده شده، که یکى از آنها دلیل عقل است [۲۵]،[۲۶] دانشمندان شیعه ، «عقل » را یکى از حجّت هاى الهى و دلایل قاطع مى دانند تا آن جا که آن را در ردیف کتاب و سنّت و اجماع شمرده اند؛[۲۷] اینگونه است که شیعه به پیروى از منطق و عقل ، و الهام از قرآن و سنت، باب«اجتهاد» را مفتوح مى داند، و به فقه اسلام تحرک مى بخشد.[۲۸]

با همۀ این اوصاف معتقدیم متأسفانه خبر رسانی کافی در تبیین عقلانیت شیعه و مکتب غنی  اهل بیت(علیهم السلام)  نشده است. لیکن امیدواریم انجام برنامه هایی از قبیل برگزاری کارگاه های متعدد شیعه پژوهی ، پایه‌ای برای خبررسانی بیشتر و بهتر در این زمینه باشد.[۲۹]

شیعه پژوهی؛ معلول مظلومیت شیعه در تاریخ

شیعه در دنیای امروز به دلیل برافراشتن پرچم استقلال و ایستادگی در برابر ظالمان، مظلوم واقع شده است؛[۳۰] در تاریخ مى خوانیم که «معاویه» شیعیان على علیه السلام  را در هر کجا پیدا مى کرد به قتل مى رسانید حتى از کسانى که مظنون یا متهم به تشیّع بودند نمى گذشت[۳۱]  که داستان شهداى کربلا، و شهادت امام حسین علیه السلام و یاران عزیز او نیز بر همه کس روشن است، آنها پیشواى شهیدان راه حق و سر سلسله مردانى بودند که هرگز زیر بار[۳۲]ظلم نرفتند.[۳۳]

«بنى عباس» نیز  نه تنها جنایت بنى امیّه را تکرار کردند بلکه نغمه هاى تازه اى در این زمینه ساز کردند که سابقه نداشت!لذا  مى بینیم بسیارى از مردان شیعه و بزرگان آنها  بدنهاى خود را به عنوان «قربانیان راه حق» به چوبه هاى دار و قربانگاههاى ظلم و بیدادگرى تسلیم نمودند.[۳۴]

بنابراین لازم است خدمت هایی که شیعیان از صدر اسلام تاکنون برای گسترش اسلام انجام داده اند به دیگران معرفی شود. [۳۵]

اهتمام به مطالعات شیعه پژوهی؛ مهمترین راهکار برون رفت از  شیعه ستیزی و شیعه هراسی

در زمانه ای به سر می بریم که هر گونه تهمت و افترایى نسبت به شیعه مى بندند،[۳۶] حق کشیهاى عجیبى درباره «شیعه» شده است. که نشان می دهد دستهاى آلوده و گنهکارى در پشت این پرده است.[۳۷]

شاید کمتر جمعیّتى را در جهان بتوان پیدا کرد که حقوقش مانند جمعیّت «شیعه» تضییع شده باشد![۳۸] آیینى که پاکترین و منطقى ترین آیین هاى دنیاست بر اثر «تحریکات» مستقیم و غیر مستقیم بیگانگان، و «تعصب و کینه توزى» بعضى از مخالفان و «نادانى و ناآگاهى» عدّه اى از موافقان، چنان بد معرفى شده است که هر فرد با انصاف و حقیقت طلبى را به شدّت ناراحت مى سازد.[۳۹]

امروز از سوی دشمنان خارجی اعم از آنان که نام اسلام بر خود نهاده اند و غیرمسلمانان، شیعه ستیزی گسترش یافته است و بر انکار تمام حقی که شیعه در پیشرفت اسلام در جهان داشته است، اصرار دارند.[۴۰]وهابیت بیش از هر فرقه و گروهی به سراغ شیعه ستیزی و تخریب مراکز علوم اسلامی رفته است.[۴۱]

کار به جایى رسیده است که بعضى از مخالفان، ما را به صورت رسمى [۴۲] «بت پرست!» یا «خارج از اسلام» معرفى کرده اند! در حالى که عقیده شیعه در باب توحید، و یگانگى ذات و صفات خداوند، چنان محکم و روشن است، که هر گونه شبهه اى را که بویى از شرک به خدا یا تعدد، و ترکیب در ذات و صفات خداوند بدهد، برخلاف توحید مى داند و ذات خدا را پاک و منزه مى شمارد.[۴۳]

به خصوص در ایّام و مناسبت هایی هم چون  حج که نگاه هاى خشم آلود جمعى از مسلمانان غیر شیعه که توأم با خشم و نفرت به سوى شیعیان انداخته مى شود، خود حاکى از این موج تبلیغاتى ضد شیعه در میان گروه هاى مختلف اسلامى است.[۴۴]

برخلاف آنچه بعضى تصور مى کنند این موج شدید تبلیغاتى مسأله ساده اى نیست، و اگر آن را به دقت بررسى و تجزیه و تحلیل کنیم خواهیم دید چه دستهاى آلوده و خصم آلودى در پشت این پرده بوده و هست، که از این رهگذر براى تحقق بخشیدن به مقاصد شوم و نامشروع خود حدّاکثر بهره بردارى را کرده و مى کنند.[۴۵]

خوشبختانه در سالهاى اخیر این وضع به مقدار قابل ملاحظه اى تغییر یافته، و نشریات و تألیفات باارزشی انتشار یافته که ماهیت مذهب شیعه را آنچنان که هست تا اندازه اى روشن مى سازد به نحوی که حتی و در میان دانشمندان اهل سنّت نیز مردان شجاع و عالى مقامى پیدا شده اند که با شیعه هراسان مى جنگند و سعى دارند شیعه را بشناسند و به دیگران بشناسانند که  اگر «شیاطین» و «شیطان صفتان»! بگذارند کمک مؤثرى به ایجاد تفاهم در میان صف هاى مسلمانان خواهد کرد و خواهیم توانست با دشمنان مشترک خود که نقشه اصلى آنها «ریشه کن ساختن اسلام و مسلمین» است مبارزه کنیم.[۴۶]

ما باید این واقعیت را در جهان روشن سازیم که علمای شیعه از پیشگامان و مبتکران علوم اسلامی بوده اند و اگر تلاش آنها نبود شرایط جور دیگری می شد.[۴۷]

لذا  در اوج شیعه ستیزی باید ثابت کرد  خدماتی که علمای شیعی به پیشرفت علوم اسلامی کردند از دیگران بیشتر است و مدارک خوبی برای این مسأله موجود است . [۴۸]

در این زمینه در صدد برآمدیم برای  نشان دادن خدمات شیعه به گذشتگان و آیندگان؛ کنگره ای با موضوع خدمات شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی ترتیب دهیم تا به دنیا بفهمانیم که شیعه چه خدماتی داشته است.[۴۹]

نقش بی نظیر شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی

شیعه ، در پیدایش و گسترش علوم اسلامى نقش مؤثّرى داشته است، بعضى معتقدند که علوم اسلامى از آنها نشأت گرفته، حتّى کتاب یا کتاب هایى در این زمینه نوشته شده و اسناد و مدارکى ارائه داده اند، ولى ما مى گوییم حدّاقل، آنها در پدید آوردن این علوم سهم بسزایى داشته اند، و بهترین شاهد و گواه این مسأله کتاب هایى است که از علماى شیعه در علوم و فنون اسلام دیده مى شود. هزاران کتاب در فقه و اصول، که بعضى بسیار گسترده و در نوع خود بى نظیر است، هزاران کتاب در تفسیر و علوم قرآنى، و هزاران کتاب در عقاید و علم کلام، و هزاران کتاب در علوم دیگر، بسیارى از این کتاب ها هم اکنون در کتابخانه هاى ما و کتابخانه هاى معروف دنیا موجود است و در معرض دید همگان قرار دارد و هر کس مى تواند صدق این ادّعا را با مراجعه به این کتابخانه ها بداند.[۵۰]

شاید در پرتو این بیانات، افراد بى اطلاع، باخبر شوند، و افراد غافل متنبه گردند، هوسبازان و سبک مغزها از غلوّ خود بکاهند، افراد متعصب پرده هاى تعصب را از مقابل چشم خویش کنار بزنند و به برادران خود نزدیک شوند.[۵۱]

پاسخگویی علمی به شبهات ؛ مهمترین اولویت در مطالعات شیعه پژوهی

ضرورت اهتمام به مطالعات شیعه پژوهی از آن جهت است که در برابر سیل  تهمتها علیه تشیع دفاع کنیم، و پرده هاى نادانى را از برابر چشم عموم مسلمانان جهان کنار بزنیم، تا افراد منصف، در افکار خود تجدید نظر کرده راه اعتدال پیش گیرند، و نسبت به افراد لجوج و معاند نیز اتمام حجت شود، و جاى سرزنش و ملامت در مورد علما و دانشمندان شیعه باقى نماند که چرا آنها در معرفى مذهب خود کوتاهى کرده اند.[۵۲]البته جای شکوه و گله گذاری است که کمتر جمعیّتى را مى توان پیدا کرد که در برابر چنین جریانى که اساس موجودیت او را تهدید مى کند این قدر خونسرد و بى اعتنا باشد![۵۳]

تأسف آور است که یک روز کتاب «منهاج السنه» و روز دیگر «الصراع بین الاسلام والوثنیه» (نبرد اسلام و بت پرستى!!) و روزى دیگر «الوشیعه» که مملوّ از انواع اکاذیب و جعلیات و تهمت هاى ناروا و عجیب، و احیاناً مضحک، نسبت به شیعه است، بوسیله آن نویسندگان مزدور یا تحریک شده انتشار مى دهند.[۵۴]

واز آن رسواتر مستشرقین دلسوزى! هستند که با آنها هم صدا شده ومانند «رونلدس» کتاب «عقیده شیعه» را با آن همه دروغهاى جعلى و مجعولات مفتضح انتشار داده اند![۵۵]

تا آنجا که شخص گمنام و مجهول الهویه اى به نام «ابراهیم جبهان» را از «کویت!» تحریک کردند تا در مجله «رایه الاسلام» که از «حجاز!» منتشر مى شود مقاله اى [۵۶] بر ضد شیعه بنویسد و شرم آورترین اهانتها را نسبت به ساحت مقدس [۵۷]حضرت امام صادق علیه السلام در آن بنماید؛ نسبت به همان بزرگوارى که «مالک ابن انس» یکى از ائمه مذاهب چهارگانه اهل سنّت درباره او مى گوید: «بالاتر از جعفر بن محمد علیه السلام از جهت علم و فضل و عبادت نه چشمى دیده و نه گوشى شنیده و نه به فکر کسى رسیده است».[۵۸]،[۵۹]

اینچنین است که  باید شیعه و عقاید و افکار شیعه را آنچنان که هست به تمام گروه هاى مسلمانان، اعم از دانشمندان و عوام، معرفى نماییم؛ تا بیش از این به خود ظلم نکنند و مطالب بى اساس و باطلى را به برادران دینى خود نسبت ندهند .[۶۰]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت نباید از دیگران انتظار داشته باشیم از نقاط دور و نزدیک بیایند و با دلسوزى و حوصله تمام ما را بشناسند، این وظیفه ماست که خودمان را به دنیا معرفى کنیم؛ هنگامى که ما در انجام این رسالت بزرگ کوتاهى نماییم انتظار دلسوزى و موشکافى در شناسایى مذاهب ما از دیگران بى مورد است.[۶۱]

کدام سنگر تبلیغاتى در خارج داریم؟ چه رساله جامعى به زبانهاى خارجى براى معرفى شیعه به دنیا نوشته ایم؟ تاکنون کدام مبلّغ توانا را به کشورهاى گوناگون فرستاده ایم؟ کدام مجله به زبانهاى گوناگون یا لااقل به زبان عربى در سراسر ممالک اسلامى انتشار داده ایم؟ و …مسلّماً چند کتاب و رساله اى هم که در این زمینه نوشته شده است اگر چه بسیار خوب است اما هرگز کافى نیست.[۶۲]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir

 

[۱] تفسیر نمونه ؛ ج ۱۸ ؛ ص۱۳۸٫

[۲] همان.

[۳] همان؛ ص ۱۳۹٫

[۴] همان.

[۵] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان ؛ ص۲۳۵٫

[۶] آیات ولایت در قرآن ؛ ص۴۴۱٫

[۷] آیین ما (اصل الشیعه) ؛ ص۱۰۳٫

[۸] همان؛ ص ۱۰۴٫

[۹] آیات ولایت در قرآن ؛ ص۴۴۹٫

[۱۰] لغات در تفسیر نمونه ؛ ص۳۲۲٫

[۱۱] همان.

[۱۲] همان.

[۱۳] همان.

[۱۴] سوره صافّات؛آیۀ۸۳٫

[۱۵] آیات ولایت در قرآن ؛ ص۴۴۹٫

[۱۶] همان ؛ ص۴۵۰٫

[۱۷]«هذا مِنْ شِیعَتِهِ؛ یکی از پیروان او بود »؛ سوره قصص؛ آیه ۱۵٫

[۱۸] آیات ولایت در قرآن ؛ ص۴۵۰٫

[۱۹] همان.

[۲۰]  بحار الانوار؛ ج ۷۵؛ ص ۲۸٫

[۲۱] آیات ولایت در قرآن ؛ ص۴۵۰٫

[۲۲] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به کارگاه مطالعات شیعه پژوهی (هزار سال مدرسه شیعه، آلمان – برلین)؛۱۴/۷/۱۳۹۶٫

[۲۳] آیین رحمت ؛ ص۹۶٫

[۲۴] آیین ما (اصل الشیعه) ؛ ص۱۰۴٫

[۲۵] احکام بانوان ؛ ص۲۰۹٫

[۲۶] ادلّه شیعه در اصول و فروع دو دسته است: ۱٫ نقلى ۲٫ عقلى. دلیل نقلى هم شامل کتاب (قرآن مجید) سنت و روایات معصومین و اجماع (اتفاق علماى اسلام) مى باشد. پس ادله شیعه چهار چیز است: ۱٫ کتاب ۲٫ سنت ۳٫ اجماع ۴٫ عقل .( اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین) ؛ ج ۱ ؛ ص۴۱)

[۲۷] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص۵۳۹٫

[۲۸] تفسیر نمونه ؛ ج ۶ ؛ ص۵۳٫

[۲۹] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به کارگاه مطالعات شیعه پژوهی (هزار سال مدرسه شیعه، آلمان – برلین)؛۱۴/۷/۱۳۹۶٫

[۳۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نوزدهمین اجلاسیه اساتید سطح عالی و خارج حوزه علمیه قم ؛۱۴/۲/۱۳۹۶٫

[۳۱] آیین ما (اصل الشیعه) ؛ ص۳۰۲٫

[۳۲] همان ؛ ص۳۰۳٫

[۳۳] همان؛ ص ۳۰۴٫

[۳۴] همان ؛ ص۳۰۲٫

[۳۵] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نوزدهمین اجلاسیه اساتید سطح عالی و خارج حوزه علمیه قم ؛۱۴/۲/۱۳۹۶٫

[۳۶] آیین ما (اصل الشیعه) ؛ ص۶۹٫

[۳۷] همان ؛ ص۹٫

[۳۸] همان.

[۳۹] همان.

[۴۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم افتتاحیه دبیرخانه کنگره بین المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی؛ مدرسه علمیۀ امام کاظم(علیه السلام) ؛۲۸/۱۱/۱۳۹۵٫

[۴۱] همان.

[۴۲] آیین ما (اصل الشیعه) ؛ ص۹٫

[۴۳] همان؛ ص ۱۰٫

[۴۴] همان.

[۴۵] همان.

[۴۶] همان ؛ ص۱۶٫

[۴۷] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم افتتاحیه دبیرخانه کنگره بین المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی؛ مدرسه علمیۀ امام کاظم(علیه السلام) ؛۲۸/۱۱/۱۳۹۵٫

[۴۸] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جلسه شورای سیاست گذاری  کنگره نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی؛ ۰۹/ ۱۰/ ۱۳۹۵٫

[۴۹] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نوزدهمین اجلاسیه اساتید سطح عالی و خارج حوزه علمیه قم ؛۱۴/۲/۱۳۹۶٫

[۵۰] اعتقاد ما ؛ ص۱۲۳٫

[۵۱] آیین ما (اصل الشیعه)، ص ۱۰۵٫

[۵۲] همان؛ ص ۷۰٫

[۵۳] همان ؛ ص۹٫

[۵۴]  « منهاج السنه النبویه فى نقض کلام الشیعه القدریه» تألیف« ابن تیمیه» ، « الصراع بین الاسلام والوثنیه» تألیف« عبداللَّه على القصیمى»، «الوشیعه فى نقد عقائد الشیعه» تألیف« موسى جاراللَّه»، ر.ک: الغدیر، ج ۳ .

[۵۵] آیین ما (اصل الشیعه) ؛ ص۱۰۴٫

[۵۶] ر.ک: قاطع البرهان فى الردّ على الجبهان ؛ سید احمد موسوى فالى.

[۵۷] آیین ما (اصل الشیعه) ؛ ص۱۰۴٫

[۵۸] مناقب ابن شهر آشوب؛ ج ۳؛ ص ۳۷۲، ر. ک: تهذیب التهذیب؛ ج ۲؛ ص ۱۰۴، بحارالانوار؛ ج ۴۷؛ ص ۲۸٫

[۵۹] آیین ما (اصل الشیعه)؛ ص۱۲٫

[۶۰] همان ؛ ص۱۰۴٫

[۶۱] همان ؛ ص۱۷٫

[۶۲] همان.






دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *


2 + = 8