یک مبلّغ برای موفقیت در امر تبلیغ دین، لازم است، آشنایی کامل با شرایط، لوازم و نیازهای تبلیغ و مبلّغ داشته باشد و با آگاهی کامل به این عرصه قدم گذارد؛ در این مقاله به‌طور کلی به بررسی مواردی که مبلّغ باید بدان توجه داشته باشد، می‌پردازیم:

۱٫ آشنایی با مسائل اعتقادی

آشنایی و مطالعه یک دوره کامل مسائل اعتقادی همچون: خداشناسی، نبوت، معاد، امامت و عدالت و همچنین مسائل و پرسش‌هایمربوط به آنها ـ که «اصول دین» نام دارند و تقلیدی نیستند؛ بلکه باید از روی دلیل و برهان درک شوند ـ لازم است، به نحوی کهآموزش آنها برای عامه مردم قابل فهم باشد.

۲٫ آشنایی با مسائل عبادی

همچنین آشنایی و مطالعه یک دوره کامل از مسائل عبادی همچون: احکام نماز، روزه، زکات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف، نهی از منکر، تولّی و تبرّی و مسائل و پرسش‌های مهم مربوط به آنها ـ که همان «فروع دین» است ـ و در میان آنها مسائل مربوط به نماز و روزه از همه مهم‌تر و از اولویت بیش‌تری برخوردار است، لازم می‌باشد؛ زیرا اولاً از همه بیش‌تر مورد ابتلا می‌باشند، و ثانیاً نسبت به بقیه مسائل فروع دین از اهمیت بیش‌تری برخوردارند، تا جایی که امام صادق(علیه السلام)فرموده‌اند: «أَوَّلُ مَا یُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصَّلَاهُفَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ سَائِرُ عَمَلِهِ وَ إِذَا رُدَّتْ رُدَّ عَلَیْهِ سَائِرُ عَمَلِه؛‌[۱] اول چیزی که از بنده محاسبه می‌شود نماز است، اگر نماز پذیرفته درگاه الهی شود، سایر اعمال نیز پذیرفته می‌شود، و اگر نماز پذیرفته نشود، سایر اعمال نیز پذیرفته نمی‌شوند.»

بعد از نماز، روزه نیز از اهمیت زیادی برخوردار است که برای نوع افراد، سالی یک ماه واجب می‌شود و ماه رمضان یکی از بهترینموقعیت‌های تبلیغی است که تمام موارد گفته شده را در برمی‌گیرد و تقلیدی می‌باشند.

چه‌بسا از اولین وظایف یک مبلّغ بعد از ورود به محل تبلیغ، مسئله تقلید است که بداند مردم آن محل از چه مرجعی تقلید می‌کنند تا ضمن احترام گذاشتن به تمام مراجع بزرگوار تقلید، مخصوصاً مراجعی که مقلدین آنها جزء شنوندگان آن مبلّغ هستند، فتاوای همان مرجع را بگوید، و اگر بعضی از شنوندگان مسائل تقلید را خوب نمی‌دانند، راه‌های اثبات مرجعیت و شناخت اعلم و مسائل دیگر تقلید را با بیان خوب و ساده برای آنها بگوید.

۳٫ آشنایی با مسائل اخلاقی

آشنایی کامل و مطالعه یک دوره مباحث اخلاقی و داشتن اطلاعات کافی درباره اخلاق و واژه‌های آن، همچون مطالعه یک دوره کتاب «جامع السعادات» و یا حداقل مطالعه یک دوره کتاب شریف اخلاقی «معراج السعادات» و مانند آن.

۴٫ آشنایی با واژه‌های قرآنی

آشنایی نسبی با واژه‌های قرآن و بعضی از مباحث تفسیری، و نیز استفاده از قرآن کریم و تفاسیر آن در محل تبلیغ، یکی دیگر از مواردی است که یک مبلّغ باید بدان توجه داشته باشد.

۵٫ آشنایی با کتب حدیثی

آشنایی نسبی با کتب حدیثی و همراه داشتن کتاب جامع و مستقلّ حدیثی مانند «تحف العقول» لازم است تا به مناسبت شهادت یا ولادت هر معصوم، از فرمایشات استفاده کند.

۶٫ آشنایی با مسائل تاریخی

آشنایی نسبی با مسائل تاریخی، مخصوصاً تاریخ اسلام و ائمه معصومین(علیهم السلام)برای ملّبغین امری لازم است.

۷٫ آشنایی با داستان‌ها و ضرب‌المثل‌ها

کتاب‌های داستانی در موضوعات مختلف مخصوصاً در اقشار کم‌سواد و روستایی، شیفتگان و علاقه‌مندان خاص خود را دارد، مثل: «داستان راستان» مرحوم شهید آیت الله مطهری و «داستان دوستان» و «پند تاریخ» مرحوم آیت الله محمدی اشتهاردی.

۸٫ آشنایی با مسائل اجتماعی و سیاسی

آشنایی نسبی با مسائل سیاسی و اجتماعی،‌ بدون وارد شدن در جزئیات و تعیین مصادیق برای مبلّغین لازم است. وارد شدن در جزئیات یا تعیین مصادیق خوب و بد افراد سیاسی یا اجتماعی، کاری بسیار مشکل است و چه‌بسا برای یک مبلّغ ـ که حکم یک پدر را برای عموم مردم دارد و باید اقشار مختلف را زیر چتر پدرانه خود داشته باشد تا کلامش نافذ باشد ـ مسئله‌ساز خواهد شد؛ زیرا تمام افراد دارای یک سلیقه و بینش نیستند و ممکن است موجب متفرق شدن عده‌ای از افراد شود،‌ و در نتیجه زحمات آن مبلّغ کم‌تر فایده بدهد.

۹٫ آشنایی با موارد جزئی

توجه به موارد جزئی که در عین جزئی بودن، از اهمیت بالایی برخوردارند و دانستن آنها از مقدمات تبلیغ و ترویج دین می‌باشد، ضروری است،‌ مثل موارد زیر:

الف) داشتن سابقه سخنوری

دیدن دوره‌های تمرین منبر و سخنرانی در جلسات محدود با هم‌حجره‌ای‌ها و هم مباحثه‌ای‌های دوران طلبگی، در حدی که یک مبلّغ بتواند بدون رعب و ترس از جمعیت، کلام خود را به خوبی بیان کند.

ب) داشتن روحیه کارهای فرهنگی

یک مبلّغ باید از چنان روحیه‌ای برخوردار باشد که از انجام هیچ کار فرهنگی ابایی نداشته باشد، مثل اینکه اگر در جایی احیاناً وقت اذان شد و مؤذنی نبود،‌ خودش اذان بگوید و آن را کسر شأن خود نداند.

و یا اینکه اگر پس از نماز جماعت کسی که تعقیبات نماز را بخواند، نیست. در اینجا خود مبلّغ دعاهای مناسبی را بخواند و مأمومینبهره‌مند شوند.

۱۰٫ آشنایی با احکام اموات

اگر در مدتی که یک مبلّغ در محلّ تبلیغی خود، مخصوصاً روستاها حضور دارد، کسی از دنیا رفت و شخصی برای تجهیز او نبود، آمادگی آن را داشته باشد تا این واجب کفایی را انجام دهد و علاوه بر آن اطلاعات کافی راجع به واجبات کفن و دفن میت داشته باشد، و با روحیه‌ای مناسب این کارها را به بهترین وجه ممکن انجام دهد، یا دیگران را راهنمایی کند تا آن واجب دینی را انجام دهند. مخصوصاً نماز و تلقین میت که باید صحیح خوانده شود.

۱۱٫ توجه به نافله‌ها

در بعضی از مساجد طبق آداب و رسومی خاص به نمازهای مستحب همچون نماز غفیله و نماز دهه ذی حجّه و… پرداخته می‌شود و لازم است در این زمینه نیز یک مبلّغ توجه داشته باشد و در زمینه استمرار این سنّت حسنه نقش خوبی را ایفا کند.

۱۲٫ آشنایی با آداب و رسوم محل تبلیغ

در بعضی شهرها و روستاها رسم و رسومی خاص وجود دارد که چه‌بسا مستند و ریشه شرعی ندارد اما با آموزه‌های شرعی و دینی هم تعارضی ندارد. چه خوب است که مبلّغ اطلاعات لازم را نسبت به این‌گونه رسومات به دست آورد و حتی‌الامکان در چارچوب مسائل شرعی با آنها همراه باشد.‌

لازم است یک مبلّغ گویش‌ها و اصطلاحات مخصوص محل تبلیغ را نیز بداند تا از به‌کار بردن بعضی از ضرب‌المثل‌ها و یا سخنان نامناسب اجتناب کند.

۱۳٫ برخورد یکسان با مخاطبین

مبلّغ باید با تمام مردم برخورد مناسب و خوب داشته باشد، و به آنها احترام کند؛‌ چه در مجالس عمومی و چه خصوصی، و چه در کوچه و بازار و خلاصه طوری وانمود کند که روحانی نسبت به میزبان یا صاحب مجلس و تمام کسانی که با او به نحوی مرتبط هستند، برخورد خوب، یکنواخت و مناسب شأن آنها دارد، نه اینکه به نحوی باشد که با بعضی افراد، خصوصاً صاحب مجلس و افراد متشخص برخورد خوب و مخلصانه داشته باشد و دیگران را آن‌چنان که باید احترام نگذارد و چه‌بسا به جای پیش‌قدم شدن در سلام، حتی به جوان‌ها و بچه‌ها و خانم‌های مسنّ و احترام به آنها، منتظر باشد که آنان به او سلام کنند؛ چرا که این کار ناپسند و شاید نوعی از تکبر مذموم است.

باید به نحوی عمل کند که غیر مستقیم مردم را به دین و آموزه‌های معصومین(علیهم السلام)و روحانیت خوش‌بین و علاقه‌مند کند، و مصداق این فرمایش امام صادق(علیه السلام)شود که فرمودند: «کُونُوا دُعَاهً لِلنَّاسِ به غیر أَلْسِنَتِکُمْ لِیَرَوْا مِنْکُمُ الْوَرَعَ وَ الِاجْتِهَادَ وَ الصَّلَاهَوَ الْخَیْرَ فَإِنَّ ذَلِکَ دَاعِیَهٌ؛[۲] مردم را با غیر زبان‌هایتان به راه درست دعوت کنید، تا مردم پرهیزکاری و تلاش در راه حق و اقامه نماز و اهل خیر بودن را در شما ببینند. به درستی که این،‌ راه دعوت کردن به خوبی‌ها است.»

۱۴٫ برخورد مناسب با اهل گناه

اگر به مبلّغی خبر دادند که در این محل افرادی آلوده به فلان گناه هستند، یا فلان کار حرام یا شبهه‌ناک را انجام می‌دهند، یا مثلاً کار واجبی مثل نماز یا روزه را ترک می‌کنند، مبلّغ نباید با شنیدن این مطالب و بدون هیچ تحقیق یا مقدمه‌ای و بدون در نظر گرفتن تمام جوانب، آن را موضوع سخنرانی و منبر خود قرار دهد. این مطلب به معنای بی‌تفاوت بودن در برابر گناه یا گناه‌کار نیست؛ بلکه چه‌بساگفته‌های افراد نسبت به دیگران نوعی بدگمانی باشد و چه‌بسا گفته آنها درست نباشد.

علاوه بر این، شتاب‌زدگی در این‌گونه موارد موجب پراکنده ساختن افراد و دفع آنها از اطراف یک مبلّغ می‌شود و تبلیغ معارف دین برای آنها و بر حذر داشتن‌شان از انجام گناهان به راحتی انجام نمی‌شود.

در این‌گونه مسائل باید با برنامه‌ریزی و مقدمه‌سازی‌های حساب‌شده و با اخلاق پیامبر(صلی الله علیه و آله)گونه آنها را ارشاد کرد.

۱۵٫ پرهیز از مواضع اتّهام

یک مبلّغ باید در رفتار و کردار و حتی سخنرانی خود از پرداختن به موضوعاتی که شائبه اتهام را به دنبال دارد، پرهیز کند و این امر باید در طول دوره تبلیغی رعایت شود؛ حتی در محافل و مجالس خصوصی.

۱۶٫ عدم درخواست اجرت برای امر تبلیغ

مبلّغ نباید برای تبلیغ و خواندن نماز جماعت، منبر و حتی سخنرانی درخواست اجرت کند؛ زیرا این عمل تبعات منفی دارد، به‌علاوهاعتقاد به رزّاق بودن خداوند باید سرلوحه عمل و رفتار یک مبلّغ باشد؛ چنانچه خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: ]وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْلَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ[؛[۳] «و هر کسی که از خدا بترسد، خدا برای او راهی [برای بیرون شدن از بن‌بست] قرار خواهد داد و از جایی که گمانش را ندارد، روزیش خواهد رساند.»

۱۷٫ رفتار مناسب با میزبان و خانواده او

برخی از مراکز تبلیغی فاقد منزلی برای مبلّغ هستند، و ناچاراً عده‌ای از مردم با علاقه خاصی که نسبت به میهمان و به خصوص میزبانی روحانیون دارند و به قصد کسب ثواب مبلّغ را در منزل خود اسکان می‌دهند، حال این مبلّغ باید کم‌ترین زحمت و تکلّف را برای اهل آن خانه داشته باشد و از درخواست‌های غیر ضروری و خارج از توان میزبان پرهیز کند.

در این راستا توجه به آداب معاشرت و نیز آداب ورود و خروج به منزل و… ضروری است؛ به‌ویژه در خانه‌ای که نامحرم حضور دارد.

۱۸٫ اجازه سؤال کردن به مخاطب

باید به مخاطب فرصت سؤال کردن داده شود؛ حتی‌الامکان تا جایی که این امر مخل به فعالیت‌های تبلیغی نباشد، باید رعایت شود و بایستی پاسخ مناسب به سؤالات داده شود. در این زمینه لازم است از هرگونه شتاب‌زدگی در پاسخ به سؤالات پرهیز شود.

«راغب اصفهانی» در کتاب «محاضرات الادباء» نقل کرده است: روزی دانش‌آموزی سر کلاس درس به استاد خود گفت: من در خواب دیدم که گویا تمام بدنم آغشته به نجاست است و تمام بدن شما آغشته به عسل. وقتی حرف دانش‌آموز به اینجا رسید، استاد دیگر فرصت نداد که دانش‌آموز حرفش را تمام کند، و فوراً گفت: این نتیجه عمل‌های بد تو و اعمال خوب من است که خداوند بر بدن من و تو پاشانیده است.

سپس دانش‌آموز به استاد گفت: اجازه می‌دهید بقیه خوابم را بگویم؟ استاد گفت: بگو! گوش می‌کنم. دانش‌آموز گفت: پس در آن حالت تو مرا می‌لیسیدی و من تو را. استاد که خیلی ناراحت شده بود،‌ گفت: دور شو ذلیل شده.[۴] اگر این استاد کمی صبر کرده بود تا سخن دانش‌آموزش تمام شود، می‌توانست جواب مناسبی بگوید.

البته گاهی لازم است کلام طرف مقابل را محترمانه قطع کرد، از جمله:

الف) شخصی که زبان به چاپلوسی گشوده باشد ـ که در نکته بعدی به آن اشاره خواهد شد ـ خواه چاپلوسی از مبلّغ باشد یا غیر مبلّغ، و آن غیر حاضر باشد یا نباشد؛

ب) حرف طرف مقابل غیبت یا تهمت یا حتی کنایه‌گویی و تعریض نسبت به دیگران باشد که حتماً باید از آن جلوگیری شود.

۱۹٫ پرهیز از چاپلوسی و تملّق

از چاپلوسی و تملّق به طور کلی باید اجتناب کرد؛ زیرا این امر در آموزه‌های دینی نهی شده و دراین‌باره،‌ روایات و داستان‌های فراوانی وجود دارد که از باب اختصار به نقل یک روایت اکتفا می‌کنیم:

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)فرمودند: «اُحْثُوا فِی وُجُوهِ الْمَدَّاحِینَ التُّرَاب؛[۵]‌ بر صورت مدیحه‌سرایان که از شما تعریف می‌کنند، خاک بپاشید.»

۲۰٫ احترام گذاشتن به روحانیون و ملّاهای محلی

اگر در محل تبلیغ، روحانی، روضه‌خوان یا ملّای محلی حضور دارد، باید با کمال احترام با آنها برخورد کرد، هر چند از جهت علمی از آن مبلّغ پایین‌تر باشند؛ زیرا احترام به آنها آثار و برکات زیادی به دنبال دارد؛ از جمله «ترویج یکی از آموزه‌های دینی(احترام به دیگران)»، «تکریم اهل علم و فضل»، « بهره‌مندی از احترام متقابل» و… .

علاوه بر این‌گونه برخوردهای احترام‌آمیز از برخی برداشت‌های احتمالی(همچون حسادت) جلوگیری خواهد کرد.

نوسنده:عباس محمدی نجف‌آبادی