در جهانی که در معرض تبلیغات مستمر رسانه های رنگارنگ، برای القای فرهنگ ها و مفاهیم جدید است، دفاع از موجودیت فرهنگ اسلامی و ارائه آن به عنوان یک الگوی برتر به جهانیان حقیقتاً نیازمند مدیریتی جهادی می باشد.

برای آن که بتوانیم به دیدگاهی متناسب با شرایط فعلی در این عرصه خطیر دست پیدا کنیم، ابتدا باید مفهوم جهاد و فرهنگ را بشناسیم و از مختصات و ویژگی های این دو به خوبی آگاه شویم. حجت الاسلام والمسلمین سیدمحسن دعائی، رئیس مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، در گفت وگویی با خراسان، ضمن بررسی مفهوم جهاد و مدیریت جهادی در معارف اسلامی، به معرفی شاخصه های مدیریت جهادی در عرصه فرهنگ پرداخت.

وی با بیان اهمیت خودشناسی و دشمن شناسی در مدیریت جهادی، آشنایی با رزم فرهنگی را از لوازم قطعی تحقق مدیریت جهادی در عرصه فرهنگ دانست. آنچه در پی می آید، بخش نخست این گفت وگوست.

جهاد و مدیریت جهادی به چه معناست و مشخصه های مدیریت جهادی چیست؟

کلمه جهاد دو معنا دارد. معنای نخست آن، که در واقع معنای لغوی محسوب می شود، تلاش و کوشش فراوان است. معنای دوم این واژه، همان تعبیر بلند و جذابی است که در ادبیات دینی ما به کار می رود. جهاد در فرهنگ دینی ما به معنای عملیات همه جانبه علیه دشمن و دفع تهاجم و دفاع از حاکمیت اسلامی در دو حوزه سخت و نرم است. این تعریف عمیق، مشخصه های ویژه خود را دارد. نخست آنکه جهاد بدون دشمن شناسی ممکن نیست. هیچ کس نمی تواند بدون آنکه دشمن را بشناسد، در جهاد شرکت کند.

این شناخت هم باید شناختی همه جانبه باشد. بنابراین نخستین شاخصه مدیریت جهادی، دشمن شناسی است. شاخصه دوم جهاد و مدیریت جهادی این است که درپی دفع تهاجم و پیروزی بر دشمن است. شکست در جهادی که اسلام برای پیروانش ترسیم کرده، بی معناست. کسانی که در راه خدا جهاد می کنند نهایتاً به یکی از دو خوبی (احدی الحسنیین) خواهند رسید.

بنابراین لازم است برای رسیدن به پیروزی، به سازماندهی درست و دقیق نیروهای مدافع، دربرابر نیروهای مهاجم، بپردازیم و مفهوم توازن قوا را بشناسیم. مدیریت جهادی، بدون این دو مشخصه، یعنی دشمن شناسی و تشخیص توازن قوا، قابل اجرا نیست. این راهبرد، همان راهبردی است که قرآن کریم ارائه می کند:« وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ الله وَ عَدُوَّکُم»(انفال-۶۰) آنچه را در توان دارید برای تجهیز حداکثری منابع سخت و نرم به کار ببرید، تا بتوانید با تغییر موازنه قوا، به نفع جناح حق، یک جنگ روانی پرشتاب را علیه دشمن به وجود بیاورید. چنین راهبردی باعث می شود دشمن اساساً از نزدیک شدن به جبهه حق واهمه داشته باشد. با توجه به این دیدگاه می توان گفت: مدیریت جهادی، مدیریتی فراگیر، همه جانبه، تمام عیار، آینده نگر و پویاست. شاخصه دیگری که می توانیم برای مدیریت جهادی برشمریم، توجه نکردن به منافع و امیال شخصی است.

بدیهی است که در شرایط جنگ و جهاد، چیزی به نام رفاه و تن پروری وجود ندارد. زمان شناسی هم یکی دیگر از مشخصه های مدیریت جهادی است. در عرصه مبارزه و جهاد، اتفاقات در ثانیه ها رقم می خورد. یک لحظه غفلت ممکن است به شکستی جبران ناپذیر منجر شود. آخرین مشخصه ای که باید به آن اشاره کنم، این است که در مدیریت جهادی، مدیر هرگز در انتهای کاروان مجاهدان نمی ایستد؛ در یک مکان امن نمی نشیند و فقط دستور نمی دهد. در منظومه تفکر اسلام، در صحنه رزم، فرمانده باید از همه نیروها به دشمن نزدیک تر باشد. امیرالمومنین، امام علی(ع) در نهج البلاغه می فرمایند که هرگاه جنگ و قتال به اوج خودش می رسید ما در سایه شمشیر رسول خدا(ص) پیش می رفتیم. حضور فیزیکی در عرصه جهاد، از مشخصه های مدیریت جهادی است.

مقام معظم رهبری، در پیام نوروزی امسال، خواستار تحقق مدیریت جهادی در عرصه فرهنگ شده اند. مفهوم فرهنگ چیست و اصولا به چه اموری عنوان فرهنگ اطلاق می شود؟

شاید هیچ مقوله ای به اندازه فرهنگ، در عرصه مطالعات علوم انسانی و جامعه شناسی، به تکثر تعریف مبتلا نشده است. بیش از چهارصد نوع تعریف برای فرهنگ توسط کارشناسان و استادان مختلف، با زمینه های پژوهشی متفاوت، ارائه شده است. همکاران بنده در مرکز مطالعات راهبردی اسلام، این تعریف ها را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده اند. چکیده این بررسی ها نشان می دهد که فرهنگ را، به طور خلاصه، می توان مساوی با طرز رفتار دانست.

اجازه بدهید این مفهوم را با ذکر مثالی توضیح بدهم. فرض کنید به عنوان فرصت مطالعاتی محققی را به کشوری مانند ژاپن فرستاده ایم و از او خواسته ایم پس از بازگشت، برای ما درباره فرهنگ ژاپنی توضیحاتی ارائه کند. او وقتی می خواهد از فرهنگ ژاپنی صحبت کند، از نحوه تعامل مردم ژاپن با یکدیگر سخن خواهد گفت. از نحوه سلام کردن، احوالپرسی کردن، عزاداری کردن و شادی کردن ژاپنی ها صحبت خواهد کرد. به عبارت دیگر، خروجی او در گزارشش، طرز رفتارهای گسترده ای است که بین مردم ژاپن نهادینه شده و جا افتاده است. مردم ژاپن برای این رفتارها ارزش قائلند و نسبت به انجام آن حساسیت دارند. ژاپنی ها بر اساس همین ارزش ها زندگی خود را اداره می کنند. این تعریف، که در واقع جامع تعاریف فراوان موجود درباره فرهنگ است، می تواند نقطه شروع خوبی برای بررسی های بعدی باشد.

ابعاد این تعریف چیست و چه گستره ای را شامل می شود؟

فرهنگ شامل هر چیزی است که به زندگی انسان، به عنوان پیچیده ترین و پیشرفته ترین موجود هستی، مربوط می شود. فرهنگ متعلق به یک لایه یا عرصه خاص نیست. تمام ابعاد وجودی انسان و ارتباطات او در قلمرو فرهنگ قرار می گیرد. به بیان دیگر، ارتباط چهارگانه و کلان انسان، با خود، محیط، همنوع و خدا، در فرهنگ قابل تعیین و تشخیص است.

به نظر شما برای تحقق مدیریت جهادی در عرصه فرهنگ، با توجه به توضیح و تعریفی که از مدیریت جهادی و مفهوم فرهنگ ارائه دادید، به چه لوازمی نیاز داریم؟

با توجه به تعریف و توضیحی که درباره جهاد و فرهنگ ارائه کردیم، می توانیم لوازم مدیریت جهادی در عرصه فرهنگ را به خوبی بشناسیم. برای مدیریت جهادی در عرصه فرهنگ، نخست باید بر جبهه مقابل اشراف کامل داشته باشیم. فرهنگ جاری در دنیا، به استثنای تعدادی از کشورهای اسلامی، کم و بیش از نوعی جهان بینی نشأت می گیرد که مبتنی بر خود بنیاد بودن عقل بشر برای مدیریت زندگی است؛ نوعی نگاه الحادی که امروز در برابر فرهنگ الهی اسلام قرار گرفته است. لازمه مدیریت جهادی در عرصه فرهنگ، آشنایی کامل و دقیق با مشخصات و ویژگی های این فرهنگ(غیراسلامی) است. یکی دیگر از مهم ترین لوازم مدیریت جهادی در این عرصه، که حتی بر دشمن شناسی نیز مقدم است، آشنایی با فرهنگ ناب اسلامی است.

از کسی که با معارف اسلامی و فرهنگ ناب آن آشنا نیست یا شناختش از این مسائل محدود است، نمی توان توقع مدیریت جهادی در عرصه فرهنگ داشت. چنین مدیری، خواسته یا ناخواسته، به جاده صاف کن دشمن در جبهه خودی تبدیل خواهد شد. موضوع دیگری که باید به آن توجه کرد و آن را از لوازم ضروری مدیریت جهادی در عرصه فرهنگ دانست، آشنایی با رزم فرهنگی است. خودشناسی و دشمن شناسی برای مدیریت جهادی دو شرط لاز م اند، ولی کافی نیستند. شناخت تاکتیک ها و شیوه های رزم فرهنگی از لوازم قطعی مدیریت جهادی در عرصه فرهنگ است. مدیر جهادی باید مسیر شبیخون دشمن را بشناسد و بداند چگونه می توان در برابر تک دشمن پاتک زد. ما در یک زمین خالی مشغول بازی نیستیم. در زمینی بازی می کنیم که رقیب هم مدعی تصاحب آن است. به همین دلیل باید فنون رزم را به خوبی بشناسیم و نیروهای شایسته ای را برای این رویارویی تربیت کنیم.