تبلیغ مؤثّر
۱۶ نکته درباره بهینه‌سازی تبلیغات دینی در ماه مبارک رمضان

جواد محدّثی

بی شک برای اثربخشی«تبلیغ» عناصر زمان، مکان، شیوه و شرایط مهمّهستند.

آمادگی دل‌ها، تجمّع و حضور افراد، زمان و بستر مناسب و… پیام را در دل‌ها بهتر می‌نشاند و تبلیغات را اثربخش‌تر می‌کند.

«رمضان» تمام این ویژگی‌ها را دارد و فرصت مناسبی برای ادای این تکلیف است؛ اما اینکه «چه باید گفت؟»، «چگونه باید گفت؟»، «با که باید سخن گفت؟»، «چقدر باید گفت؟» و… همگی در اثرگذاری تبلیغ نقش دارند. به تعبیر دیگر، عناصر زیر را می‌توان از عواملموفقیّت در تبلیغ شمرد:

الف) معلومات خوب و کافی و محتوای عالی؛

ب) شیوه‌های مؤثّر در ارائه مطالب؛

ج) داشتن مخاطب و جذب افراد پای صحبت‌ها و برنامه‌ها؛

د) بهره‌گیری از عناصر تأثیرگذار و روش‌های نوین از سوی مبلّغ.

با توجّه به عناصر یاد شده، نکاتی فهرست‌وار برای تأثیر بیش‌تر تبلیغ یادآوری می‌شود:

۱٫ مبلّغ باید در قبال وقت مستمعان احساس مسئولیت کند و اگر کلاس درس یا کار اداری یا کسب و کار افراد برای حضور در برنامه‌هاتعطیل می‌شود، باید با احساس وظیفه در مقابل آن وقتِ صرف شده، چیزی ارائه کند که بیارزد، پس مطالعه و کار، لازم است و سرسری گرفتن مسئله خطاست.

۲٫ در گزینش مطالب، باید جنبه کاربردی و سودمندی و نیاز مخاطبان لحاظ شود، نه آنکه آنچه مبلّغ می‌داند و حفظ است، یا طرح آن برایش آسان‌تر است، گفته شود؛ بلکه باید آنچه مستمعان نیازمندند، گفته شود، نه آنچه ما می‌دانیم؛ چرا که گاهی دانسته‌های ما به درد مخاطبان نمی‌خورد، یا با ذهنیّت و شرایط آنان تناسب ندارد.

لازمه این کار، برنامه قبلی و شناخت خلأها، نیازها، سؤال‌ها و ابهام‌ها و تهیّه خوراک فکری مناسب برای مخاطبان گوناگون است.

۳٫ با توجّه به اینکه اکثریت جوانان جامعه، قشر سرنوشت‌ساز آینده کشورند و گیرندگی آنان بیش‌تر است، و اینکه هم زمینه آفت و لغزش در آنان افزون‌تر است، و هم سرمایه‌گذاری دشمن برای جذب آنان بیش‌تر، پس باید در صحبت‌ها، برنامه‌ریزی‌ها و جلسات، برای جوانان سهم عمده‌ای در نظر گرفت.

۴٫ معرفی الگو، کار لازم و مفیدِ دیگری است که باید مورد توجه  مبلّغان باشد. جوانان از الگوها بیش‌تر از حرف‌ها اثر می‌پذیرند. معرفیچهره‌های برجسته از صالحان و پاکان، و اسوه‌های علمی، اخلاقی و جهادی، از قدیم و جدید، روحانی و غیر روحانی و… سازنده است. معرفی کتاب‌هایی که با قلم خوب درباره زندگی‌نامه بزرگان دین، شهدا یا فداکاران راه مکتب و عقیده نگاشته شده، مفید است.

۵٫ جوانان، سرشار از نیرو هستند. اگر از آنان و نیروها، ظرفیت‌ها و خلاقیت‌هایشان بهره گرفته شود و در کارهای فرهنگی و برگزاری جلسات و برنامه‌ها به کار گرفته شوند و مورد توجه قرار گیرند، بیش‌تر جذب می‌شوند. برای اذان، قرائت قرآن، پذیرایی در جلسات، تبلیغاتِ برونی، ارتباط با افراد، تهیّه امکانات تبلیغی، مدیریت کوچک‌ترها، و امثال آن می‌توان از وجود جوانان بهره گرفت و آنان را شریک کار ساخت.

۶٫ بُعد احساس، عاطفه و شور در جوانان قوی‌تر و بیش‌تر است. نفوذ در دل‌ها از راه جذب عواطف و نشان دادن محبت و درستی و عاطفه و شور، و برخورد برادرانه با آنان، آسان‌تر و کارسازتر است. هنرِ «رابطه برقرار کردن» با قشر جوان هر چه بیش‌تر باشد، توفیق مبلّغ دینی نیز بیش‌تر خواهد بود.

داشتن روحیه تواضع و دوری از کبر و خودبینی و نداشتن توقّع از آنان، کار را آسان‌تر می‌سازد؛ البته مراعات سطح فکر، سنّ و کشش ذهنی جوانان و کاربردی بودن مباحث برای آنان، هرگز نباید مورد غفلت قرار گیرد. ارتباط، برای ایجاد اشتهاست و محتوا، ارائه غذای فکری و روحی.

۷٫ برگزاری جلسات پرسش و پاسخ، چه در زمینه‌های اعتقادی، فرهنگی و اخلاقی، و چه حتّی در مباحث سیاسی، جاذبه‌دار وراه‌گشاست؛ البته با دو شرط: وارد شدن در مناقشات و جناح‌بندیهای سیاسی و گروهی کار را خراب می‌کند، و دیگر اینکه تسلّط به موضوع و آشنایی با مباحث سیاسی و اجتماعی لازم است تا از عهده شبهه‌زدایی و اقناع اذهان برآمده، به مخاطبان «بصیرت» داده شود، نه آنکه بر ابهامات و گره‌های ذهنی آنان بیفزاید.

۸٫ مراعات حوصله‌هایاندک شنوندگان ضروری است. اگر جلسات و سخنرانی‌ها کوتاه‌تر و فشرده‌تر باشد، جاذبه بیش‌تری خواهد داشت. اختصار، عامل جذب است و تطویل، عامل گریز و روی‌گردانی. اگر حاضران تشنه بمانند، بهتر از آن است که سیر شوند و زده گردند.

۹٫ جاذبه حکایت و قصّه بر هر کس روشن است. مخاطبان کم سنّ و سال‌تر، بیش‌تر شیفته قصّه و داستان‌اند. در جلسات مسجد، منبر، کلاس درس، دیدارهای خصوصی و… بهره گرفتن از حکایات مرتبط با موضوع بحث، هم مطالب را روشن‌تر می‌سازد، هم در ذهن‌ها  بهتر جای می‌گیرد، هم افراد جلسه کم‌تر خسته می‌شوند، هم مباحث از «کلّی گویی» در آمده، نمونه‌های عینی طرح می‌شود و این نکته (همچنان که در بحث معرفّی الگوها اشاره شد) موجب اثرگذاری بیش‌تر بر مخاطبان می‌گردد.

۱۰٫ برخی از مبلّغان عادت به نهی کردن و پرهیز دادن دارند و بعضی بیش‌تر از تشویق بهره می‌گیرند؛ البته هر دو لازم است؛ زیرا پیامبران الهی هم «مبشّر» بودند، هم «منذر»؛ امّا گاهی پرداختن به جنبه‌های اثباتی و تشویقی مفیدتر است. همه تشنه تشویق وستایش‌اند و با آن، انگیزه‌ها بیش‌تر شکوفا می‌شود و در مخاطب «احساس شخصیت» شکل می‌گیرد. گاهی اثر تشویق شخص نیکوکار، بدکار را از کار بدش باز می‌دارد، چنانچه امام علی(علیه السلام)می‌فرماید: «ازْجُرِ الْمُسِی‌ءَ بِثَوَابِ‏ الْمُحْسِن؛[۱]بدکار را به پاداش نیکوکار (ارجمند داشتن و احسان و نیکوئی به او) رنجه‌دار.‌»

۱۱٫ احکام شرعی و آشنا ساختن مردم به مسائل دینی موردنیازشان، از لازم‌ترین موضوعات است. باید بخشی از وقت و برنامه را به «بیان احکام» اختصاص داد. اگر مجالی برای طرح سؤال داده شود، اولویّت دارد؛ چون در مورد احکام شرعی در ذهن افراد سؤال‌هایبسیاری وجود دارد که گاهی زمینه پرسیدن نمی‌یابند، و گاهی نیز از سؤال شرم دارند.

۱۲٫ مواظبت بر رفتار و سلوک خود و مراعات اینکه میان «گفتار» و «کردار» مبلّغ دینی تعارضی وجود نداشته باشد، از مهم‌ترین مسائلمورد توجه مردم است. نباید «عمل» مبلغ به گونه‌ای باشد که «حرف» را خنثی سازد. این همان پیام نهفته در حدیث شریف امام صادق(علیه السلام)است که فرمود: «کُونُوا دُعَاهَ النَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُم؛[۲]مردم را به غیر زبانتان [به دین] دعوت کنید.»

حرف و سخنت به آب شلّیک مکن
بیهوده و بی‌حساب شلّیک مکن
حرف و عمل تو چون سلاح است و خشاب
هشدار! که بی‌خشاب شلّیک مکن
 

۱۳٫ برخورد مؤدّبانه، متین، مستدلّ و احترام‌آمیز با دیگران، تأثیر حرف‌ها و تبلیغات را چندین برابر می‌کند و از مبلّغ شخصیتی مقبول، مورد اعتماد و محترم در دل‌ها می‌سازد.

حسن خلق، تحمّل و صبوری، متانت در معاشرت‌ها و رفت و آمدها، پرهیز از حرکات سبک و نامناسب با شأن روحانی و… بسیار مهمّاست؛ حتّی در بحث‌ها و مجادله‌ها نیز «جدال احسن» که در دستور قرآنی آمده است، مراعات شود و روش‌ها قانع‌کننده باشد و مطالب، روشنگر، منطقی و مستند. با رعایت این نکته، نیازی به عصبانی شدن، تحکّم و پرخاش نیست. سعدی می‌گوید:

دلایل قوی باید و معنوی
نه رگ‌های گردن به حجّت قوی
 

۱۴٫ کمبود جامعه ما «ایمان مذهبی» است، نه «معلومات مذهبی». اعتقاداتی که در قلب و باطن پدران و مادران ریشه داشته، گاهی در جوانان امروزی بسیار اندک و ضعیف شده است، هر چند به برکت ابزارهای نو، دنیایی از معلومات را در اختیار داشته باشند. از این رو، در روش‌های تبلیغی باید برای بالا بردن «ایمان»، «خداترسی»، «آخرت‌گرایی» و «معادباوری»؛ یعنی عقیده به بهشت و جهنم، صراط،حساب و کتاب و… سهم عمده‌ای قائل شد؛ یعنی بیش از «اندیشه‌ها» باید با «دل‌ها» کار کرد و این نکته بسیار مهمی است!

۱۵٫ آشنا ساختن مردم با مضامین دعاها، معارف قرآنی، درس‌های روزه و رمضان، فلسفه احکام اسلامی و… شناساندن اسوه‌های تاریخ اسلام و تاریخ معاصر، از جمله کارهای مثبت و مفید است. می‌توان دعاهایی را که مردم در ماه رمضان به طور معمول می‌خوانند، شرح و توضیح داد. ماه مبارک رمضان، بهار قرآن و موسم دعاست و یک دنیا نکته و پیام در ادعیه مذهبی و آیات قرآنی نهفته است. نگذاریم جلسات قرآن به روخوانی، تجوید و تصحیح قرائت ظاهری خلاصه شود، یا جلسات دعا از آشنایی با معارف بلندی که در فقرات این متون دعایی، مثل دعای کمیل، ابو حمزه ثمالی، افتتاح و دعاهای هر روزه ماه مبارک رمضان، تعقیبات مشترک و مخصوص هر نماز وجود دارد، خالی گردد. در جلسات قرآنی باید از پیش مطالعه کرد و از هر صفحه، آیه‌ای را در نظر گرفت و چند دقیقه‌ای پیرامون آن توضیح داد.

به امید آنکه با «برنامه‌ریزی» در امر تبلیغات دینی؛ جلسات سخنرانی و کلاس‌های آموزشی، بتوانیم از فرصت ناب و بی‌نظیر ماه مبارک رمضان بیش‌ترین بهره را ببریم.