بسیاری از افرادی که به حرم مطهر امام رضا(ع) مشرف می‌شوند، غیر از زیارت و بازدید از مکان‌های خاص و معماری زیبای این آستان با مدفن علما و بزرگانی که در این حریم جای گرفته است، آشنا می‌شوند که در ادامه برخی از بزرگانی که در حریم ملکوتی ثامن‌الحجج(ع) به خاک سپرده شده‌اند را معرفی می‌کنیم.

شیخ محمد بن حسن حُرّ عاملی

شیخ محمد بن حسن حُرّ عاملی معروف به شیخ حر عاملی در سال ۱۰۳۳ قمری در روستای  «مشغره» از توابع جبع عامل لبنان چشم به جهان گشود. شیخ حسن ظهیر، شهید ثانیو پدرش از استادان او بودند. تا چهل سالگی در کشور سوریه و منطقهٔ جبل عامل، نزد استادان شیعی آموزش دید و بعدها به عراق و خراسان عزیمت کرد.

وی برای زیارت علی بن موسی به ایران رفت و مدتی در اصفهان با علامه مجلسی بود و هر دو برای هم اجازه نقل روایت صادر کرده‌اند. سپس به مشهد رفت و پس از مدتی «قاضی القضاه» و «شیخ الإسلام» خراسان شد. از مهم‌ترین تألیفات وی کتاب «وسائل الشیعه» است.

شیخ حُرّ عاملی در بیست و یکم ماه رمضان ۱۱۰۴در هفتاد و یک سالگی چشم از جهان فرو بست و در زیر گنبد حضرت رضا(ع) کنار منبر، برادرش شیخ احمد صاحب الدرالمسلوک در ایوانِ یکی از حجره‌های صحن انقلاب جنب مدرسه‌ میرزا جعفر به خاک سپرده شد.

محمد بهاء الدین عاملی(شیخ بهایی)

وی در سال ۹۵۳ هجرى قمری در شهر بعلبک لبنان دیده به جهان گشود. نسب شیخ بهایی به حارث همدانى، صحابى جلیل‌القدر امیر‌المؤمنین علی(ع) مى‌‏رسد.پدرش از فقها و محدثان بود و به درخواست شاه طهماسب صفوی به‌عنوان «شیخ‌الاسلام دارالسلطنه قزوین» انتخاب شد و بعد از رحلت پدر بزرگوارش در عهد شاه عباس صفوی خود به این مقام منصوب شد.

سعی در احیای خاطره مردان بزرگ، یکی از تلاش‌های اجتماعی شیخ بهایی است که در این جریان تاریخی ثبت شده است. در شش کیلومتری شمال غربی مشهد، آرامگاه با شکوه خواجه ربیع واقع است که از زیارتگاه‌های بسیار مشهور است. خواجه ربیع جزو تابعان اصحاب پیامبر اسلام(ص) و یکی از هشت زاهد نامی تاریخ اسلام به‌شمار می‌آید. این آرامگاه به سفارش شیخ بهایی و به دستور شاه عباس ساخته شده است.

مرگ این عارف بزرگ و دانشمند را به سال ۱۰۳۰ و یا ۱۰۳۱ هجری در پایان هشتاد و هفتمین سال حیاتش ذکر کرده‌اند.

شیخ پیر پالان دوز

شیخ محمد عارف عباسی مشهور به «پیر پالان دوز» از عرفا و پیران سلسله ذهبیه است که در نیمه‌ دوم قرن دهم هجری قمری ولادت یافت. ایشان متولد روستای کارند مشهد و معاصر شیخ بهایی بوده‌اند. او علاوه بر این‌که در عرفان به مقامات بلندی دست یافت، در کیمیاگری و خطاطی متبحر بود.

شیخ محمد در خط ثلث استاد بوده و هفت سوره از قرآن نگاشته شده به خط خوش ایشان موجود است. وی با اینکه صاحب موقعیت بود و می‌توانست بدون کوشش زندگی خوبی داشته باشد، از راه پالان دوزی روزگار می‌گذراند. شیخ محمد عارف، برمبنای باور توحیدی خود و توکل بر خدا و ذکر تشکر و خدمت و طاعت و قناعت و ایثار که از صفات عارفان است به جستجوی راه معرفت پرداخت و مدتی از عمر خود را به کسب فیض از اهل حق سپری کرد و به بروز کراماتی معروف شد.

سرانجام عالم ربانی، محمد عارف عباسی در سال ۹۸۵ ه. ق جان به جانان تسلیم کرد. مقبره‌ این عارف بزرگ جنب حرم رضوی در مشهد مقدس واقع و در شمال شرقی حرم مطهر، واقع در ابتدای خیابان نواب صفوی (پایین خیابان)، زیارتگاه بسیاری از شیفتگان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) است. بنای اولیه‌ آرامگاه شیخ مربوط به عهد صفویه بوده است که سلطان محمد (معروف به خدابنده) پدر شاه عباس صفوی آن را در سال ۹۸۵ ق بنا نهاد و در سال‌های اخیر توسط آستان قدس بازسازی شده است.

شیخ حسنعلی اصفهانی معروف به نخودکی

آیت‌الله حاج شیخ حسنعلی اصفهانی نخودکی در نیمه ماه ذیقعده سال ۱۲۷۹ ه.ق در اصفهان به دنیا آمد. علوم مقدماتی را از پدر و معلمان دیگر فرا گرفت و زیر نظر استاد بزرگوارش حاج میرزا محمد صادق که از بزرگان عرفان اسلامی بود، تربیت معنوی و الهی دید. وقتی که به سن جوانی رسید علوم ادبی و بخشی از علوم ریاضی را نزد مرحوم آخوند کاشی و علوم عقلی و فلسفی را از دانشمند بزرگ جناب میرزا جهانگیر خان قشقایی به دست آورد و پس از آن به نجف اشرف رفت و به ادامه تحصیل و تهذیب نفس پرداخت. در نجف معاشرت و مجالست او بیشتر با مرحوم آیت‌الله حاج سیدمرتضی کشمیری بود و آیت‌الله کشمیری از اوتاد عصر خود و از اعاظم فقهاء به‌شمار می‌رفت.

آیت‌الله اصفهانی نخودکی پس از طی مراحل لازم علمی و معنوی به اصفهان بازگشت و پس از مدتی از اصفهان به مشهد مسافرت کرد و در این سفر برای او مکاشفه‌ای روی داد که او را مجبور ساخت تا آخر عمر در مشهد و در مجاورت حضرت امام رضا‌(ع) باشد. برای همین به اصفهان آمد، هر چه داشت فروخت، همه تعلقات خود را از اصفهان قطع کرد و به مشهد رفت.

آیت‌الله اصفهانی نخودکی از هفت سالگی تا آخر عمر همه شب‌های جمعه را بیدار می‌ماند و تا صبح به عبادت مشغول می‌شد. گاهی هیجده ساعت متوالی به خواندن نماز، دعا و ذکر می‌پرداخت و در این عصر، سالک و عارف متشرعی مانند او دیده نشده است. او مقداری از وقت خود را به تدریس می‌گذرانید و بیشتر اوقات او به برآوردن حوائج مؤمنان و مراجعه‌کنندگان صرف می‌شد.

آیت‌الله اصفهانی نخودکی روز ۱۸ شعبان سال ۱۳۶۱ ه.ق در محله سعدآباد مشهد در سن ۸۲ سالگی رحلت کرد. برای او تشییع بی‌نظیری ترتیب یافت و در صحن عتیق (صحن انقلاب کنونی) در جنب ایوان شاه عباس مقابل غرفه‌ای که غرب ایوان است، دفن شد. مشهور است که وی زمان وفات و محل دفن خویش را قبل از مرگ به نزدیکانش اعلام کرده بود.

آیت‌الله‌العظمی حاج میرزا علی آقا فلسفی

وی در هشتم دی ۱۲۹۹ شمسی در تهران به دنیا آمد. ایشان پس از ۸۵ سال زندگی ، مقارن اذان ظهر روز تاسوعای سال ۱۴۲۷ هجری قمری، برابر با ۱۹ بهمن ۱۳۸۴ هجری شمسی دار فانی را وداع گفتند و پیکر ایشان در رواق دارالسرور و در کنار آیت‌الله مروارید آرام گرفت.

استاد سیدجلال‌الدین موسوی آشتیانی

استاد موسوی آشتیانی در سال ۱۳۰۴ ه. ش در آشتیان از توابع شهرستان اراک متولد شد. ایشان در سال ۱۳۲۳ به تشویق و راهنمایی روحانی آشتیان جهت تکمیل تحصیلات به دارالعلم قم هجرت کرد. سپس در سال ۱۳۳۶ برای تکمیل علوم نقلی راهی نجف شد. در همین زمان سخت بیمار شد و به ناچار به ایران بازگشت.

استاد آشتیانی پس از یک دوره بیماری و بر اثر کهولت سن، در سن هشتاد سالگی در سوم فروردین ۱۳۸۴ در مشهد مقدس دار فانی را وداع گفت.  پیکر پاک استاد در صحن آزادی حرم مطهر ثامن‌الحجج به خاک سپرده شد.

آیت‌الله سید ابراهیم علم‌الهدی سبزواری

آیت‌الله حاج سید ابراهیم علم الهدی سبزواری فرزند حاج سیدمحمد حسینی علم‌الهدی در سال ۱۳۳۵ قمری مطابق با سال ۱۳۹۶ شمسی در شهر سبزوار و در خانواده ای متدین به دنیا آمد. وی در مدت عمر بابرکت خود آثار متعددی را تألیف کرد که برخی از آن‌ها عبارتند از؛ تقریرات دروس خارج فقه و اصول و تفسیر آیت‌الله العظمی میلانی، آیات العقائد، حاشیه بر نهایه الدرایه آیت‌الله شیخ محمد حسین اصفهانی و یک دوره اصول.

آیت‌الله علم‌الهدی سرانجام در سن ۸۵ سالگی در ماه شعبان سال ۱۴۲۰ قمری برابر با ۱۲ آذر سال ۱۳۷۸ شمسی بر اثر بیماری دار فانی را وداع گفت و پیکر پاکش در رواق دارالزهد حرم مطهر رضوی تدفین شد.

آیت‌الله سیدجواد خامنه‌ای

وی فرزند سید‌حسین خامنه‌ای، از علمای برجسته، مجتهدان پرهیزگار و روحانیان زاهد روزگار در سال ۱۳۱۳ ه.ق در نجف اشرف به دنیا آمدند و پس از گذشت ۲- ۳ سال در بازگشت خانواده به آذربایجان، در آن شهر سکنی گرفته و دوران نوجوانی را در جریان رخدادهای نهضت مشروطه پشت سر نهاد.

آیت‌الله خامنه‌ای، علوم مقدماتی را در مدرسه‌های آن زمان تبریز به پایان رسانید و در حدود سال ۱۳۳۶ ﻫ.ق، یعنی در ۲۳ سالگی راهی مشهد مقدس شد. وی مدرس حوزه مشهد بود و سمت امام جماعت مسجد صدیقی‌ها واقع در بازار بزرگ مشهد را نیز بر عهده داشت. نسب آیت‌الله خامنه‌ای به حضرت سلطان سید‌محمد که از سادات حسینی است و با چهار واسطه فرزند امام سجاد(ع) می‌شود، می‌رسد‌.

این عالم ربانی سرانجام پس از سال‌ها تلاش و کوشش در راه کسب مکارم اخلاقی و علمی و تربیت فرزندانی اصلح در ۲۷ شوال ۱۴۰۶ ﻫ.ق برابر با ۱۵ تیر ۱۳۶۵ به لقاءالله پیوست و پیکر مطهرش در دارالفیض حرم مطهر حضرت رضا(ع) به خاک سپرده شد.

پیر پارسای کوهستان

آیت‌الله کوهستانی در یکی از روزهای سال ۱۳۰۸ قمری (۱۲۶۷ ه.ش ) در روستای کوهستان دیده به جهان گشود. ایشان مشهور به «آقاجان» بودند. مهم‌ترین خدمات و مجاهدت‌های مخلصانه آیت‌الله کوهستانی در عرصه علم و دین تأسیس حوزه علمیه در روستای « کوهستان» یعنی زادگاه خودش بود.

سرانجام وی در بعد از نیمه شب جمعه چهاردهم ربیع‌الاول برابر با هشتم اردیبهشت سال ۱۳۵۱ شمسی دار فانی را وداع گفتند؛ پیکر مطهر آن عالم ربانی در حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.

شیخ هاشم مدرس قزوینی

وی بیستم خرداد سال ۱۲۷۰ شمسی در روستای «قلعه هاشم خان» قزوین به دنیا آمد. از جمله شاگردان ایشان می‌توان به این افراد اشاره کرد؛ سیدعلی خامنه ای(رهبر جمهوری اسلامی ایران )، میرزا حسنعلی مروارید، میرزا جواد آقا تهرانی، محمد رضا حکیمی (نویسنده الحیاه) و محمد تقی شریعتی مزینانی (پدر دکتر علی شریعتی). وی در تاریخ بیست و سوم مهر ۱۳۳۹ در شهر مشهد درگذشت و در جوار بارگاه امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
آیت‌الله حاج شیخ مجتبی قزوینی خراسانی

آیت‌الله قزوینی خراسانی در سال ۱۳۱۸ ه. ق. در قزوین متولد شد. وی از سال ۱۳۴۷ هجری قمری در حوزه علمیه مشهد شروع به تدریس و تربیت طلاب و فاضلان کرد و بدین ترتیب چهل سال از عمر خویش را در مرکز مهم علمی شهر مقدس مشهد صرف این امر کرد.

حاصل این دوره، تربیت ده‌ها تن عالم و فاضل و مدرس و واعظ و محقق است. ایشان در ۱۴ فروردین ۱۳۴۶ ه. ش. در مشهد مقدس درگذشت و در ضلع غربی دارالحجه حرم رضوی به خاک سپرده شد.

حاج شیخ محمد رضا کلباسی

حاج شیخ محمد رضا کلباسی ۲۵ ذیقعده ۱۲۹۵ در اصفهان متولد شد. نیس اللیل در شرح دعای کمیل، نفحات اللیل، مکیال الیقین در شرح اصول دین، دعوه الحسینیه و راهنمای تبلیغ از آثار چاپ شده ایشان است. آیت‌الله کلباسی شب سه شنبه چهارم شوال ۱۳۸۳ ه.ق در مشهد از دنیا رفت و در صحن عتیق در ایوان مجاور دفتر کشیک خانه بالا خیابان دفن شد.

آیت‌الله حسنعلی مروارید

میرزا حسنعلی مروارید، هشتم شوال ۱۳۲۹ ه.ق  در مشهد مقدس پا به عرصه حیات نهاد. پدرش حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمدرضا مروارید از عالمان وارسته مشهد بود.

آیت‌الله مروارید که از شاگردان آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی و عارف مشهور، شیخ حسنعلی نخودکی به‌شمار می‌آمد، سال‌ها در حوزه مشهد به تربیت طلاب و دانش پژوهان پرداخت.

ایشان در ۹۶ سالگی در نوزدهم شعبان المعظم ۱۴۲۵ ق. برابر با چهاردهم مهر ۱۳۸۳ ه.ش به لقای حق شتافت و در حرم رضوی به خاک سپرده شد.

آیت‌الله شیخ محمد‌تقی آملی

شیخ محمد تقی آملی، فقیه امامی، فرزند مولا محمد آملی در ۱۱ ذی القعده ۱۳۰۴ ه.ق در تهران متولد شد. آیت‌الله آملی از اعاظم علمای معاصر و جامع معقول، منقول و مجتهد در فروع و اصول بودند. چنان که حائز منقبتین علم و عمل بود. هم در مراقبت حظی وافر داشت که دارای رتبت عندیت بود و هم در سلوک الی الله نصیب اوفی داشت که واجد عزم و همت بود و هم در تدریس توفیق والا داشت و هم در تصنیف ید طولی.

عالم ربانی آیت‌الله شیخ محمد تقی آملی روز شنبه ۲۹ شوال سال ۱۳۹۱ ه.ق. برابر با ۲۷ آذرماه ۱۳۵۰ ه.ش. در تهران درگذشت و در باغ رضوان حرم حضرت رضا (ع) در مقبره میرزا حسین فقیه سبزواری به خاک سپرده شد.