راستی او کیست که همه درباره او، از آینده او، از حکومت و عدالت او سخن می‏گویند؟ او کیست که همه چشم انتظار رؤیت جمال دلربای او، و بی‏قرار از عطر جانفزای خاک پای او هستند.

خال زیبای جمال دلربایت را بنازم بوی عطر جانفزای خاک پایت را بنازم
ای صفای هر مصفا مهدی زیبای زهرا از صفای قلب می‏گویم صفایت را بنازم
خداوند قرنها است که از او سخن گفته، پیامبران درباره او و آینده او و از عدالت او سخن به بیان آورده‏اند، پیغمبر خاتم که پیامبران گذشته بشارت آمدن او را داده‏اند، به آمدن او و عدالت او بشارت داده است، حتی در شب معراج او را در میان ائمه دیگر دید «کَأَنَّهُ کَوْکَبٌ دُرّیٌ فی وَسَطِهِمْ؛ او همچون ستاره‏ای درخشان در میان ائمه دیگر بود.» و به حبیب خدا، از خدای حبیب خطاب شد: «یا مَحَمَّدُ! اَحْبِبْهُ فَاِنّی اُحِبُّهُ وَ اُحِبُّ مَنْ یُحِبُّهُ؛۱ ای محمد او را دوست بدار، به درستی که من او را دوست می‏دارم. و دوست می‏دارم کسی را که او را دوست داشته باشد.» راستی او کیست که امیر دلها، علی علیه‏السلام در اندیشه او و یاران او است و مشتاقانه فریاد «شَوْقا اِلی رُؤْیَتِهِمْ؛ سخت مشتاق دیدار ایشان هستم»۲ سر می‏دهد. و امام سجاد علیه‏السلام آرزوی دیدن او را دارد و چنین دعا می‏کند که: «وَارْزُقْنی رُؤْیَهَ قائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ؛۳ زیارت قائم آل محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را روزیم فرما.» و از خدا می‏خواهد که شهادت در رکاب او قسمتش شود: «وَارْزُقْنِی الشَّهادَهَ بَیْنَ یَدَیْهِ؛۴ شهادت در رکاب او را روزیم فرما.»
مرگ است آرزوی همه مؤمنان ولی جان باختن به راه امام زمان خوش است
سعی صفا و مروه و طوف حریم دوست در خدمت امام زمان و مکان خوش است
او کیست که امام باقر علیه‏السلام پدر و مادر و جان خویش را فدای او می‏داند و می‏گوید: «بِاَبی اَنْتَ وَ اُمّیَ الْمُسَمّی بِاِسْمی؛۵ پدر و مادرم به فدایت باد که همنام منی.»
و امام صادق علیه‏السلام می‏گوید: «اگر او را درک می‏کردم، تمام عمرم خادم او می‏شدم؛ وَ لَوْ اَدْرَکْتُهُ لَخَدَمْتُهُ اَیّامَ حَیاتی.»۶
و ناله سر می‏دهد: «ای آقای من! غیبت تو آرامش را از من دور کرده و خواب و استراحت را بر من دشوار کرده، و شادی را از دل من ربوده است. ای سرور من! غیبت تو مصیبتها و گرفتاریهای مرا دائمی نموده است؛ و آب دیده مرا جاری کرده، و ناله و فریاد و فغان من را بلند نموده است.»۷
آنچه در پیش رو دارید، نگاهی است گذرا به سخنان سرور شهیدان، حسین بن علی علیهما‏السلام درباره عزیز دلها، مهدی فاطمه علیها‏السلام .صاحب الامر کیست؟
۱٫ شعیب بن حمزه نقل می‏کند: روزی بر امام حسین علیه‏السلام وارد شدم و پس از سلام و احترامات لازم پرسیدم: آیا شما «صاحب الامر» هستید؟ فرمود: نه. پرسیدم آیا فرزند شماست؟ پاسخ داد: نه. پرسیدم آیا فرزندِ فرزند شماست؟ فرمود: نه. گفتم صاحب الامر کیست؟
فرمود: «اَلَّذی یَمْلَأُها عَدْلاً، کَما مُلِئَتْ جَوْرا، عَلی فَتْرَهٍ مِنَ الاَْئِمَّهِ تَأْتی، کَما اَنَّ رَسُولَ اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بُعِثَ عَلی فَتْرَهٍ مِنَ الرُّسُلِ؛ کسی است که زمین را پر از عدل و داد می‏کند، چنان که پر از ستم شده باشد، او پس از دوران طولانی از حضور امامان می‏آید، چنان که رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله پس از آنکه دوران طولانی از حضور پیامبران آسمانی گذشت مبعوث شد.»۸
۲٫ عیسی خشاب می‏گوید: از حضرت ابا عبداللّه‏ الحسین علیه‏السلام سؤال کردم: آیا صاحب الامر شما هستید؟ امام پاسخ داد: «لا وَلکِنْ صاحِبُ الاَْمْرِ الطَّریدُ الشَّریدُ الْمَوْتُورُ بِاَبیهِ الْمُکَنّی بِعَمِّهِ؛ نه، صاحب الامر آن مخفی شده و در نهان است که به خونخواهی پدرش بر خواهد خاست و با کنیه عمویش خوانده شود.»۹ویژگیهای امام زمان
امام حسین علیه‏السلام برای معرّفی و شناساندن صحیح و دقیق حضرت مهدی علیه‏السلام ، ویژگیهای آن حضرت را به این صورت بیان می‏کند:
«فِی الْقائِمِ مِنّا سُنَنٌ مِنَ الاَْنْبِیاءِ، سُنَّهٌ مِنْ نُوحٍ وَ سُنَّهٌ مِنْ اِبْراهیمَ وَ سُنَّهٌ مِنْ مُوسی وَ سُنَّهٌ مِنْ عیسی، وَ سُنَّهٌ مِنْ اَیُّوبَ وَ سُنَّهٌ مِنْ مُحَمّدٍ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، فَامّا مِنْ نُوحٍ فَطُولُ الْعُمْرِ، وَ اَمّا مِنْ اِبْراهیمَ فَخِفاءُ الْوِلادَهِ وَ اِعْتِزالُ النّاسِ وَ اَمّا مِنْ مُوسی فَالْخَوْفُ وَالْغَیْبَهُ وَ اَمّا مِنْ عیسی فَاخْتِلافُ النّاسِ فیهِ وَ اَمّا مِنْ اَیُّوبَ فَالْفَرَجُ بَعْدَ الْبَلوی وَامّا مِنْ مُحَمَّدٍ فَالْخُرُوجُ بِالسَّیْفِ؛ در [زندگی [قائم ما، سنتهایی از پیامبران وجود دارد: سنّتی از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و ایوب و حضرت محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله .
امّا از نوح، طول عمر است، و امّا از ابراهیم، ولادت پنهان و دوری از مردم است و امّا از موسی، واهمه داشتن و غیبت کردن است و از عیسی، اختلاف مردم در وجود اوست، و از ایوب، گشایش پس از آزمایش و [گرفتاری] است و از محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، قیام با شمشیر است.»۱۰
مرکز حلقه عشاق تویی در همه خلق جهان طاق تویی
انبیا مست وِلایت بوده‏اند همه مشتاق لقایت بوده‏اند
شک ندارم که گدایت بوده‏اند همه محتاج عطایت بوده‏اند
همه در ذات تو حیران مانده‏اند بلکه انگشت به دندان مانده‏اندمن خادم او هستم
در حضور امام حسین علیه‏السلام پیرامون امام مهدی علیه‏السلام بحثی مطرح شد. شخصی پرسید یا ابا عبداللّه‏! آیا حضرت مهدی هم اکنون متولد شده است؟
امام حسین علیه‏السلام فرمودند: «لا، وَ لَوْ اَدْرَکْتُهُ لَخَدَمْتُهُ اَیّامَ حَیاتی؛ خیر، ولی اگر او را درک کنم، تا زنده‏ام او را خدمت می‏کنم.»
خادم درگه تو جبرائیل بنده کوچک تو میکائیل
عبد فرمانبر تو عزرائیل خاک پابوس تو هم اسرافیل
همه محکوم به فرمان تواند یکسره ریز خور خوان تواندغیبت حضرت
حضرت ابا عبداللّه‏ علیه‏السلام برای روشن ساختن دوران زندگی حضرت مهدی علیه‏السلام برای یاران خویش، از غیبت صغری و کبرای آن حضرت سخن می‏گوید: «لِصاحِبِ هذَا الاَْمْرِ ـ یَعْنِی الْمَهْدی علیه‏السلام ـ غَیْبَتانِ؛ اِحْداهُما تَطُولُ حَتّی یَقُولَ بَعْضُهُمْ: ماتَ وَ بَعْضُهُمْ: قُتِلَ وَ بَعْضُهُمْ: ذَهَبَ، وَ لا یَطَّلِعُ عَلی مَوْضِعِهِ اَحَدٌ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا غَیْرِهِ، اِلاَّ الْمَوْلَی الَّذی اَمَرَهُ؛۱۱ برای صاحب امر؛ یعنی، مهدی علیه‏السلام ، دو غیبت است: یکی از آن دو چنان طولانی شود که گروهی از آنان بگویند: مرده است. و جمعی بگویند: کشته شده است. و جمعی بگویند: او رفته است. و هیچ کس ـ از ولیّ و غیر ولیّ ـ از جایگاه او اطلاعی نخواهد داشت جز مولایی که به او امر کرده است.»
عاشقانِ روی جانان جمله بی نام و نشانند نام داران را هوای او دمی بر سر نیامد
مردگان را روح بخشد، عاشقان را جان ستاند جاهلان را این چنین عاشق کسی باور نیامد۱۲
در جای دیگر امام حسین علیه‏السلام فرمودند: «قائِمُ هذِهِ الاُْمَّهِ هُوَ التّاسِعُ مِنْ وُلْدی، وَ هُوَ صاحِبُ الْغَیْبَهِ وَ هُوَ الَّذی یُقَسَّمُ میراثُهُ وَ هُوَ حَیٌّ؛ قائم این امّت نهمین از فرزندان من است، او صاحب غیبت است و کسی است که میراثش در حالی که زنده است تقسیم می‏گردد.»۱۳صبر در دوران غیبت
یکی از مهم‏ترین وظائف شیعیان در دوران غیبت صبر در سختیها و دوری آن حضرت، و استقامت بر دین و مسائل دینی است. امام حسین علیه‏السلام با توجّه به اصل «تداوم هدایت» و رهبری جامعه اسلامی، با بیان سرانجام روشن جهان، اجر و پاداش عظیمی برای صابران دوران غیبت بیان نموده است. چنان که می‏فرماید: «دوازده هدایت کننده از ماست و نخستین آنها امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام و آخرین آنها نهمین فرزند من می‏باشد، او امامی است که بر حقّ قیام می‏کند، خدا توسط او زمین را پس از آنکه مرده باشد زنده می‏کند، دین با او آشکار می‏گردد و آیین حق توسط او جهانی می‏شود؛ گرچه خوشایند مشرکین نباشد. «لَهُ غَیْبَهٌ یَرْتَدُّ فیها اَقْوامٌ وَ یَثْبُتُ فیها عَلَی الدّینِ آخَرُونَ فَیُؤذُوْنَ وَ یُقالُ لَهُمْ «مَتی هذَا الْوَعْدُ اِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ»۱۴ وَ اَمّا اِنَّ الصّابِرَ فی غَیْبَتِهِ عَلَی الاَْذی وَ التَّکْذیبِ بِمَنْزِلَهِ الْمُجاهِدِ بِالسَّیْفِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللّه‏؛ او را غیبتی است که در آن گروههایی مرتد می‏شوند و د یگرانی بر دین ثابت قدم می‏مانند، پس اذیت می‏شوند و به آنها گفته می‏شود: اگر شما راستگو هستید، این وعده کی فرا می‏رسد؟ کسی که در زمان غیبت او بر آزار و تکذیب، صابر باشد، همانند مجاهدی است که در پیشگاه رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با شمشیر جهاد می‏کند.»۱۵
غم مخور ایّام هجران رو به پایان می‏رود این خماری از سرما می‏گساران می‏رود
بلبل اندر شاخسار گل هویدا می‏شود زاغ با صد شرمساری از گلستان می‏رود
وعده دیدار نزدیک است یاران مژده باد روز وصلش می‏رسد ایّام هجران می‏رود۱۶ حتمی بودن قیام
امام حسین علیه‏السلام نسبت به ظهور حضرت مهدی علیه‏السلام ، با ایمان و یقین سخن گفته است، و آینده جهان و اسلام را نورانی دانسته و بر همین اساس است که می‏فرماید: «لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیا اِلاّ یَوْمٌ واحِدٌ، لَطَوَّلَ اللّه‏ُ عَزَّ وَجلَّ ذلِکَ الْیَوْمَ حَتّی یَخْرُجَ رَجُلٌ مِنْ وُلْدی فَیَمْلَأُها عَدْلاً وَ قِسْطا کَما مُلِئَتْ جَوْرا وَ ظُلْما. کَذلِکَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله یَقُولُ؛۱۷ اگر از دنیا جز یک روز باقی نماند، پروردگار عزیز و بزرگ آن روز را چنان طولانی خواهد کرد تا مردی از فرزندان من قیام کند و جهان را پر از عدل و داد نماید، چنان که پر از فساد و ستمکاری شده باشد. من این چنین از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله شنیده‏ام.»
آری همین یقین است که شیعه را زنده و شاداب نگهداشته و نسبت به آینده خوشبین است.
صد بار گر از دست غمت خون رود از دل از در چو در آیی همه بیرون رود از دل
گر قصّه عشق تو و یاران بنگارند صد لیلی و مجنون همه بیرون رود از دل
در قتل من ای شه بکش آهسته کمان را حیف است که پیکان تو بیرون رود از دل۱۸چهره شاداب
امام حسین علیه‏السلام با علوم و آگاهی که به وسیله جدّ و پدر بزرگوارش در اختیار داشت، تحوّلات گوناگون آینده و خصوصیات فردی حضرت مهدی علیه‏السلام مانند شکل و سن و سال آن حضرت و برخورد برخی مردم را به روشنی بیان فرموده است، آنجا که می‏فرماید: «لَوْ قامَ الْمَهْدِیُّ لاََنْکَرَهُ النّاسَ، لاَِنَّهُ یَرْجِعُ اِلَیْهِمْ شابّا مُوَفَّقا وَ اِنَّ مِنْ اَعْظَمِ الْبَلِیَّهِ اَنْ یَخْرُجَ اِلَیْهِمْ صاحِبُهُمْ شابّا، وَ هُمْ یَحْسَبُونَهُ شَیْخا کَبیرا؛۱۹ اگر مهدی قیام کند، مردم او را انکار می‏نمایند؛ زیرا او به صورت جوانی شاداب به سوی آنها بر می‏گردد و از بزرگ‏ترین آزمایش [برای مردم آن زمان[ همین است که صاحبشان به صورت جوان به سویشان خروج می‏کند در حالی که آنها او را بسیار پیر می‏انگارند.»
ساقی بیا که یار ز رخ پرده بر گرفت کار چراغ خلوتیان باز در گرفت
آن شمع سر گرفته دگر چهره بر فروخت و آن پیر سالخورده جوانی ز سر گرفت
روزگار بعد از ظهورالف) انتقام از ستمگران:
امام حسین علیه‏السلام وقتی انبوه مشکلات جامعه اسلامی آن روزگاران را می‏دید و انواع ظلم و ستم کاری دشمنان را شاهد بود، به آینده روشن و ظهور و انتقام آن حضرت چشم دوخته، اظهار می‏داشت: «یُظْهِرُ اللّه‏ُ قائِمَنا فَیَنْتَقِمُ مِنَ الظّالِمینَ؛ خداوند قائم ما را ظاهر می‏کند و از ستمگران انتقام می‏گیرد.»۲۰ب) عدالت فراگیر:
اسلام حقیقی یعنی تشیّع، امامی را چشم به راه است که جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد. در این زمینه امام حسین علیه‏السلام سخنان فراوانی دارند از جمله فرمودند: «ثُمَّ یَقُومُ قائِمُنا یَمْلأَُ الدُّنْیا قِسْطا وَ عَدْلاً کَما مُلِئَتْ جَوْرا وَ ظُلْما وَ یَشْفی صُدُورَ قَوْمٍ مُؤمِنینَ هُمْ شیعَتُهُ؛ پس قائم ما قیام کند، جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد چنان که پر از ظلم و فساد شده باشد و دلهای مؤمنین از شیعیان خود را شفا می‏بخشد.»۲۱
حارث بن عبداللّه‏ اعور می‏گوید: خدمت امام حسین علیه‏السلام رسیدم و از تفسیر سوره «شمس» پرسیدم، حضرت پاسخ دادند تا رسیدند به این آیه «وَ النَّهارِ اِذا جَلّیها»۲۲؛ «قسم به روز وقتی که صفحه زمین را روشن سازد.» و فرمودند: «ذلِکَ الْقائِمُ علیه‏السلام ؛ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ یَمْلأَُ الاَْرْضَ عَدْلاً وَ قِسْطا؛ این [روز روشن] قائم از خاندان محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله است که زمین را پر از عدل و داد کند.»۲۳ج) فقر زدایی عمومی:
یکی از آرزوهای دیرین تمام انسانها، فقر زدایی عمومی، و آبادانی فراگیر و جهانی است.
این آرزو در دوران آن حضرت برآورده می‏شود؛ زیرا پس از ظهور حضرت مهدی علیه‏السلام و استقرار عدل جهانی و عدالت اقتصادی هر گونه فقر و نیازی در کره زمین ریشه کن خواهد شد.امام حسین علیه‏السلام با اشاره به این دوران چنین می‏فرماید: «تَواصَلُوا وَ تَبارُّوا فَوَالَّذی فَلَقَ الْحَبَّهَ وَ بَرَأَ النَّسَمَهَ، لَیَأتِیَنَّ عَلَیْکُمْ وَقْتٌ لا یَجِدُ اَحَدُکُمْ لِدینارِهِ وَ لا لِدِرْهَمِهِ مَوْضِعا؛ با یکدیگر ارتباط داشته باشید و به یکدیگر نیکی کنید، پس سوگند به خدایی که دانه را شکافت و پدیده‏ها را آفرید، زمانی بر شما فرا خواهد رسید که شما جایی برای [بخشش] درهم و دینار خود نخواهید یافت.»۲۴
مدت حکومت حضرت
یکی از پرسشهای مهمّ این است که حضرت مهدی چه مدّت پس از ظهور زندگی و حکومت می‏کند؟ آنچه مسلّم است، باید به اندازه‏ای حکومت کند که پایه‏های ظلم و ستم‏گری ویران گردد و بر جای آن بنیاد عدل و داد استوار گردد. بدون تردید، این مسئله اساسی، زمان می‏طلبد و فرصت می‏خواهد، و بنا نیست که آن حضرت همه امور را براساس معجزه و روش غیر عادّی به پیش ببرد؛ بنابراین عقل اقتضا می‏کند که آن حضرت مدتی طولانی حیات داشته باشد، تا بتواند در این دنیای گسترده، تحوّلی همه جانبه و فراگیر ایجاد کند و جهان را با اسلام و ارزشهای اسلامی آشنا سازد.
امّا این مدت چه اندازه به طول می‏انجامد، خیلی روشن نیست و روایات وارده از طریق خاصّه و عامّه گوناگون است:
پنج، بیست، سی و چهل سال، در منابع اهل سنّت وارد شده است۲۵ و نوزده و اندی، بیست، سیصد و نه سال در منابع شیعی به ثبت رسیده است.۲۶
از جمله، امام حسین علیه‏السلام فرمودند: «یَمْلِکُ الْمَهْدِیُّ تِسْعَهَ عَشَرَ سَنَهً وَ اَشْهُرا؛ مهدی علیه‏السلام نوزده سال و چند ماه حکومت خواهد کرد.»۲۷
البته این روایت با روایاتی که سیصد و نه سال را مدّت حکومت دانسته‏اند، تنافی ندارد؛ چون هر دو مثبِت هستند، و دو روایت مُثبِت با هم تنافی ندارند، مخصوصا که علامت حصر در این روایت به کار نرفته است، و ممکن است اشاره به دوران حساس حکومت آن حضرت باشد. چنان که مرحوم مجلسی روایات فوق را این گونه جمع نموده است که:
اخبار مختلفی که درباره مدّت حکومت آن حضرت وارد شده، برخی از آنها بر تمام مدّت حکومت آن حضرت دلالت دارد، و برخی بر زمان استقرار و تثبیت دولت آن، و بعضی بر سالها و ماههایی که در نزد ما می‏باشد حمل می‏شود، و برخی بر سالها و ماههای طولانی.»۲۸
از این گذشته روایاتی داریم که حکومت ائمه علیهم‏السلام را بعد از ظهور حضرت حجّت تا قیامت، مستمر و ادامه دار می‏داند؛ از جمله امام هشتم علیه‏السلام یک روایت طولانی از پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله درباره اهل بیت علیهم‏السلام نقل نموده است که در ذیل آن از زبان خداوند متعال می‏خوانیم: «وَ لاَُطَهِّرَنَّ الاَْرْضَ بِآخِرِهِمْ مِنْ اَعْدائی، وَ لاَُمَلِّکَنَّهُ مَشارِقَ الاَْرْضِ وَ مَغارِبَها وَ لاَُسَخِّرَنَّ لَهُ الرِّیاحَ، وَ لاَُذَلِّلَنَّ لَهُ السَّحابَ الصِّعابَ وَ لاَُرَقِّیَنَّهُ فِی الاَْسْباب، وَ لاََنْصُرَنَّهُ بِجُنْدی، وَ لآَمُدَنَّهُ بِمَلائِکَتی، حَتّی تَعْلُوا دَعْوَتی وَ یَجْمَعَ الْخَلْقَ عَلی تَوْحیدی ثُمَّ لاَِدیمَنَّ مُلْکَهُ، وَ لاَُداوِلَنَّ الاَیّامَ بَیْنَ اَوْلِیائی اِلی یَوْمِ الْقِیامَهِ؛ و زمین را به وسیله آخرین آنها از دشمنانم پاک می‏کنم، و شرق و غرب زمین را در سیطره سلطنت او در می‏آورم، و بادها را در تسخیر او قرار داده، ابرهای سخت و سرکش را رام او گردانم، و او را بر اسباب مسلّط نموده، با سربازانم او را یاری، و با ملائکه خود او را امداد می‏کنم، تا دعوت مرا برتری بخشد، و مردم را همه بر حکم توحید من گرد آورد، و سلطنت او را ادامه می‏دهم و روزگار را بین دوستان خود دست به دست می‏کنم (اشاره به مسئله رجعت) تا روز قیامت.»
روایت فوق سخن از ادامه سلطنت آن حضرت و همچنین ائمه اطهار علیهم‏السلام تا روز قیامت و پایان دنیا دارد.

پاورقیها:

۱۴٫ یس/ ۲۹٫

 ۱۷٫ بحار الانوار (همان)، ج۵۱، ص۱۳۳، حدیث ۵؛ کمال الدین، ج۱، ص۳۱۷، حدیث۴٫

 ۱٫ حسین نوری طبرسی، نجم الثاقب (چاپ جمکران)، ص۱۴۲ و ترجمه عربی همان، ج۱، ص۳۸۳ و ر.ک: بحار الانوار، ج۳۶، ص۳۲۳٫

 ۱۲٫ امام خمینی رحمه‏الله .

 ۱۰٫ کمال الدین (همان)، ج۱، ص۵۷۶؛ علی بن عیسای اربلی، کشف الغُمّه، ج۲، ص ۵۲۲؛ علم الیقین، ج۲، ص۷۹۳٫

 ۱۶٫ امام خمینی رحمه‏الله .

 ۱۵٫ کمال الدین (همان)، ج۱، ص۳۱۷، ح۲۳؛ عیون اخبار الرضا علیه‏السلام ، ج۱، ص۶۹، ح۳۶٫

 ۱۸٫ ملاّ آغاجان زنجانی.

 ۱۱٫ عقد الدرر (همان)، ص۱۳۴٫

 ۱۳٫ کمال الدین (همان)، ج۱، ص۳۱۷، ح۲؛ اثبات الهداه، ج۶، ص۳۹۷، ح ۳؛ بحار الانوار (همان)، ج۵۱، ص۱۳۳، ح۳٫

 ۱۹٫ عقد الدرر، ص۴۱؛ اثباه الهداه (همان)، ج۷، ص۲۱۵، حدیث ۱۱۹٫

 ۲۲٫ شمس/ ۳٫

 ۲۸٫ بحار الانوار، محمدباقر مجلسی، (بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ چهارم) ج۵۲، ص۲۸۰٫

 ۲۰٫ همان، ص۱۸۱، حدیث ۷۰۴؛ اثبات الهداه (همان) ج۷، ص۱۳۸، حدیث ۶۸۱٫

 ۲۱٫ بحار الانوار (همان)، ج۳۶، ص۳۴۵، حدیث ۲۱۲؛ عوالم، بحرانی، ج۱۵، ص۲۲۷، حدیث ۲۱۲٫

 ۲٫ موسوعه احادیث امیرالمؤمنین، ج۱، ص۲۰۱٫

 ۲۷٫ فرهنگ سخنان امام حسین علیه‏السلام (همان) ص۱۳۳؛ عقد الدرر، ص۲۳۹٫

 ۲۶٫ ابو علی طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی (بیروت، دار المعرفه)، ص۴۳۴؛ بحارالانوار (همان) ج۵۲، ص۲۸۰، ۲۹۹٫

 ۲۴٫ عقد الدرر (همان)، ص۱۷۱؛ ر.ک: فرهنگ سخنان امام حسین علیه‏السلام (همان)، ص۱۲۳٫

 ۲۳٫ بحار الانوار (همان)، ج۲۴، ص۷۹، ح ۲۰؛ تفسیر فرات کوفی، ص۵۶۳٫

 ۲۵٫ ر.ک: سنن ابی داود، (دار احیاء السنه النبویّه،) ج۴، ص۱۱۶٫

 ۳٫ مفاتیح الجنان، حرز امام زین العابدین، ص۱۸۹٫

 ۴٫ سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ص۶۷۵٫

 ۵٫ غیبت نعمانی، ص۵۵٫

 ۶٫ بحار، ج۱، ص۱۴۸٫

 ۷٫ نجم الثاقب، همان، ص۷۴۶٫

 ۸٫ عقد الدرر، ابن عبدالعزیز مقدس شافعی متوفای ۷۰۰ ه··، ص۱۵۸٫

 ۹٫ کمال الدین، شیخ صدوق، ج۱، ص۳۱۸، ح۵؛ اثبات الهداه، شیخ حرّ عاملی، ج۶، ص۳۹۸، ح ۱۲۳؛ بحار الانوار، محمدباقر مجلسی، (دار الکتب الاسلامیه) ج۵۱، ص۱۳۳، ح ۶٫

نویسنده :جواد خرمی