جایگاه روز عرفه 
مرحوم شیخ عباس قمى درباره شب عرفه مى گوید: «از لیالى متبرّکه و شب مناجات با قاضى الحاجات است و توبه در آن مقبول و دعا در آن شب مستجاب است. و کسى که آن شب را به عبادت بسر آورد، اجر و پاداش هفتاد سال عبادت را دارد.» ^(۳)
وى در رابطه با روز عرفه نیز مى گوید: «روز عرفه از اعیاد عظیمه [و بزرگ ]است، هر چند به اسم عید نامیده نشده و روزى است که حق تعالى بندگانش را به عبادت و طاعت فراخوانده و سفره هاى جود و احسان خود را براى آنها گسترده و شیطان در این روز تحقیر و رانده شده و خشمناک است.» ^(۴)
امّا جایگاه والاى روز عرفه، در روایات معصومین علیهم السلام بیشتر نمود پیدا مى کند که در زیر به نمونه هایى اشاره مى شود.
۱٫ برابرى با ماه رمضان
ماه مبارک رمضان، ماه رحمت و مغفرت الهى است؛ چنان که پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله مى فرمایند: «… قَدْ اَقْبَلَ اِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَهِ وَالرَّحْمَهِ وَالْمَغْفِرَهِ؛^(۵) ماه خدا با برکت و رحمت و بخشش به سوى شما روى آورده است.» اگر کسى در ماه رمضان بخشیده نشد و یا این توفیق را پیدا نکرد که خود را در معرض مغفرت الهى قرار دهد، روز عرفه آن قدر عظمت دارد که بتواند جبران ماه رمضان بنماید. در آن روز اگر کسى به درگاه الهى روى آورد، مورد مغفرت خداوند قرار مى گیرد.
امام صادق علیه السلام فرمودند: «مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِى شَهْرِ رَمَضانَ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ اِلى قابِلٍ اِلَّا اَنْ یَشْهَدَ عَرَفَهَ؛^(۶)کسى که در ماه رمضان بخشیده نشود، تا سال آینده بخشیده نمى شود، مگر اینکه [روز] عرفه را درک کند.»
۲٫ دعا و برآورده شدن حاجت
امام صادق علیه السلام در جاى دیگرى مى فرمایند: «تَخَیَّرْ لِنَفْسِکَ مِنَ الدُّعاءِ ما اَحْبَبْتَ وَاجْتَهِدْ فَاِنَّهُ (یَوْمَ عَرَفَهَ) یَوْمُ دُعاءٍ وَمَسْأَلَهٍ؛^(۷) هر دعایى که دوست دارى براى خود بخوان و [در دعا کردن ]بکوش که آن روز (روز عرفه) روز دعا و درخواست است.» و یقیناً درخواستها استجابت را در پى دارد.
۳٫ روز بخشش
ابن فهد حلّى در عدّه الداعى روایتى به این شرح براى روز عرفه نقل نموده است:
«وَفِى الْخَبَرِ اَنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ وَتَعالى یَقُولُ لِلْمَلائِکَهِ فِى ذلِکَ الْیَوْمِ یا مَلائِکَتِى اَلا تَرَوْنَ اِلى عِبادِى وَاِمائِى جاؤُا مِنْ اَطْرافِ الْبِلادِ شُعْثاءً غَبْراءً اَتَدْرُونَ ما یَسْئَلُونَ فَیَقُولُونَ رَبَّنا اِنَّهُمْ یَسْئَلُونَکَ الْمَغْفِرَهَ فَیَقُولُ اشْهَدُوا اِنِّى قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ؛^(۸) در روایت آمده که خداى سبحان به ملائکه در این روز مى فرماید: اى فرشتگان من! آیا نمى بینید بندگان و کنیزان مرا که ژولیده و غبارآلود از اطراف شهرها آمده اند؟ و آیا مى دانید آنها چه درخواستى دارند؟ ملائکه مى گویند: پروردگار ما! آنها مغفرت مى خواهند. پس خداوند مى فرماید: شاهد باشید که من آنها را بخشیدم!»
۴٫ تغییر شقاوت به سعادت
شیخ عباس قمى نقل نموده که امام زین العابدین علیه السلام در روز عرفه صداى سائلى را شنید که از مردم درخواست کمک مى کرد. حضرت خطاب به او فرمودند: «واى بر تو! در این روز از غیر خدا سؤال و طلب کمک مى کنى، حال آنکه در این روز براى بچّه هایى که در شکم مادر هستند نیز امید فضل خدا مى رود که آنها سعید گردند!» ^(۹)
از روایات فوق، به خوبى اهمیت و جایگاه روز عرفه روشن مى شود و این نکته استنباط مى گردد که این روز، روز دعا و نیایش است. ما هم به اختصار در باره دعا، دعاهاى روز عرفه و دعا در عرفات، مطالبى بیان مى داریم.

جایگاه دعا در قرآن 
در قرآن کریم آیات متعددى در رابطه با دعا و به صورت متن دعا آمده که ما در اینجا فقط برخى آیات مربوطه را مطرح مى کنیم:
۱٫ تشویق به دعا
«وَقَالَ رَبُّکُمْ اُدْعُونِى اَسْتَجِبْ لَکُمْ اِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِى سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرینَ»؛^(۱۰) و پروردگار شما گفته است: مرا بخوانید تا [دعاى ] شما را بپذیرم. همانا کسانى که از عبادت من تکبّر مى ورزند، به زودى با ذلّت وارد دوزخ مى شوند.»

۲٫ دعا، محکم ترین ارتباط با خدا
«وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِى عَنِّى فَإِنِّى قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ لِى وَلْیُؤْمِنُواْ بِى لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ »؛^(۱۱) و هنگامى که بندگان من از تو در باره من سؤال کنند [بگو:] من نزدیکم، دعاى دعاکننده را به هنگامى که مرا مى خواند پاسخ مى گویم؛ پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند، امید است راه یابند [و به مقصد برسند].»

۳٫ دعا و اعتبار
«قُلْ مَا یَعْبَؤُاْ بِکُمْ رَبِّى لَوْلَا دُعَآؤُکُمْ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزَامَام »؛^(۱۲) بگو: پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمى کند، اگر دعاى شما نباشد. شما [آیات خدا و پیامبران را ]تکذیب کردید و [این عمل دامان شما را خواهد گرفت و] از شما جدا نخواهد شد.»
اگر در قرآن، آیه اى جز همین آیه در رابطه با دعا نبود، جا داشت که براى بالا رفتن مقام انسانى و معنوى خود، شب و روز دعا کنیم.

دعا در روایات 
در روایات در باره دعا سخنان بسیارى گفته شده که جمع آورى همه آنها چندین کتاب قطور مى شود. آنچه در این بخش به آن اشاره مى گردد، نمونه اى از روایاتى است که اهمیت و ارزش دعا را نشان مى دهد:

۱٫ دعا، مغز عبادت
پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله فرمودند: «الدُّعاءُ مُخُّ الْعِبادَهِ وَلا یَهْلِکُ مَعَ الدُّعاءِ اَحَدٌ؛^(۱۳) دعا مغز عبادت است و کسى با دعا کردن [و اینکه اهل دعا باشد هرگز ]هلاک نمى شود.»
به راستى تعبیرى از این زیباتر و جامع تر نمى توان یافت؛ چرا که اهمیت مغز در انسان و حیوانات بر کسى پوشیده نیست. همه مى دانند که مغز نقشى حیاتى در بدن دارد. دعا نیز در میان عبادات چنین نقشى دارد؛ یعنى حیات روحى و معنوى انسان و درست تنظیم شدن امور آن به دعا بستگى دارد.

۲٫ دعا، اسلحه مؤمن
رسول خداصلى الله علیه وآله فرمودند: «اَلدُّعاءُ سِلاحُ الْمُؤْمِنِ وَعَمُودُ الدِّینِ وَنُورُ السَّماواتِ وَالْاَرْضِ؛^(۱۴) دعا اسلحه مؤمن است و ستون دین و نور آسمانها و زمین است.»
از دیگر سخنان ائمّه علیهم السلام چنین به دست مى آید که دعاء به عنوان سلاح انبیاء نیز معرفى شده است. حضرت امام رضاعلیه السلام مى فرمایند: «عَلَیْکُمْ بِسِلاحِ الْاَنْبِیاءِ فَقِیلَ وَما سِلاحُ الْاَنْبِیاء قالَ الدُّعاءُ؛^(۱۵)بر شما باد بر سلاح انبیا! گفته شد: اسلحه انبیا چیست؟ فرمود: دعا.»
روشن است که اگر انسان خلع سلاح شود و یا از اسلحه خویش غافل گردد، مورد حمله دشمنان قرار مى گیرد؛ پس لازم است که دعا مستمر باشد.
خداوند در قرآن کریم مى فرماید: «وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَهً وَ حِدَهً »؛^(۱۶) «کافران دوست دارند [و آرزو مى کنند ]که شما از اسلحه و اسباب خویش غافل شوید، پس ناگهان بر شما هجوم آورند.»

۳٫ دعا، دواى هر درد
امام صادق علیه السلام فرمودند: «عَلَیْکَ بِالدُّعاءِ، فَاِنَّ فِیهِ شِفاءٌ مِنْ کُلِّ داءٍ؛^(۱۷) بر تو باد به دعا کردن، پس به راستى دعا شفاى هر دردى است.»

۴٫ دعا، تغییردهنده تقدیرات
پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله مى فرمایند: «لا یَرُدُّ الْقَضاءَ اِلَّا الدُّعاءُ؛^(۱۸) قضا [وتقدیرات الهى ] را جز دعا چیزى رد نمى کند.»
این روایات به خوبى نقش دعا را در زندگى انسان تبیین مى کنند.

اعمال و ادعیه در روز عرفه 
روز عرفه اوج روزهایى است که در آن دعا و نیایش از موقعیت ویژه و خاصى برخوردار است، بدین جهت از پیشوایان معصوم علیهم السلام دعاها و سفارشهایى در این روز رسیده است که به عنوان نمونه به برخى از آنها براساس ترتیب کتب نقل کننده اشاره مى کنیم:
الف. صحیفه سجادیه
در صحیفه سجادیه، این زبور آل محمدصلى الله علیه وآله دعایى طولانى براى روز عرفه از زبان امام سجادعلیه السلام نقل شده که در آن هم مهم ترین مسائل اعتقادى و سیاسى مورد اشاره قرار گرفته و هم مسائل عرفانى و اخلاقى با زبان دعا بیان شده است:
امام سجادعلیه السلام درباره معرّفى روز عرفه مى فرماید: «اللَّهُمَّ وَهذا یَوْمُ عَرَفَهَ یَوْمٌ شَرَّفْتَهُ وَکرَّمْتَهُ وَعَظَّمْتَهُ نَشَرْتَ فِیهِ رَحْمَتَکَ وَمَنَنْتَ فِیهِ بِعَفْوِکَ وَاَجْزَلْتَ فِیهِ عَطِیَّتَکَ وَتَفَضَّلْتَ بِهِ عَلى عِبادِکَ؛^(۱۹) خدایا! و این روز عرفه روزى است که تو به او شرافت و کرامت و عظمت بخشیدى و رحمتت را در این روز گستراندى و به عفو و بخششت [بر خلق ] منّت گذاردى و عطایت را بسیار عظیم گردانیدى و به خاطر این روز بر بندگانت تفضّل نمودى.»
برخى از درخواستهاى حضرت در این روز عبارت اند از: «… وَاخِفْنِى مَقامَکَ وَشَوِّقْنِى لِقاءَکَ وَ تُبْ عَلَىَّ تَوْبَهً نَصُوحاً لا تُبْقِ مَعَها عَلانِیَّهً وَلا سَرِیْرَهً وَاَنْزِعِ الْغِلَّ مِنْ صَدْرِى لِلْمُؤْمِنِینَ وَاعْطِفْ بِقَلْبِى عَلَى الْخاشِعِینَ وَکُنْ لِى کَما تَکُونُ لِلصَّالِحِینَ؛^(۲۰) [خدایا!] مرا از مقامت بترسان و شوق ملاقاتت را به من عنایت کن و توفیق توبه نصوح به من عنایت فرما؛ به گونه اى که با آن توبه گناه پنهان و آشکارى باقى نگذارى و از سینه ام کینه نسبت به مؤمنین را برکن و قلب مرا بر خاشعان مهربان کن و آن چنان که با صالحان هستى، با من باش!»
در بخش پایانى این دعا چنین مى فرمایند: «وَلا تَجْعَلْنِى لِلظَّالِمِینَ ظَهِیراً وَلا لَهُمْ عَلى مَحْوِ کِتابِکَ یَداً وَنَصِیراً… وَاجْعَلْ باقِى عُمْرِى فِى الْحَجِّ وَالْعُمْرَهِ اِبْتِغاءَ وَجْهِکَ…؛ ^(۲۱) و مرا پشت [و کمک کار ]ستمگران مگردان و [مرا براى ] از میان بردن کتابت دستیار و یاور آنان مکن… و هر چه از عمرم باقى مانده است، در جستن خودت در حجّ و عمره بگذران!»

ب. مفاتیح الجنان
در این کتاب دعایى براى شب عرفه و چند دعا براى روز عرفه نقل شده است. دعاى اوّل، تسبیحات پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله با بخشى از آیات و اذکار خاص است ودومى دعایى از حضرت صادق علیه السلام مى باشد و سومى دعایى معروف از امام حسین علیه السلام است.
بشر و بشیر پسران غالب اسدى نقل کرده اند که در عصر روز عرفه در عرفات در محضر امام حسین علیه السلام بودیم. آن حضرت با گروهى از اهل بیت و فرزندان و شیعیان بیرون آمد و با نهایت خشوع و خضوع در جانب کوه (جبل الرحمه) رو به کعبه ایستاد و این دعا را خواند.
در بخشى از این دعا مى خوانیم: «اِلهِى اَنَا الْفَقِیرُ فِى غِناىَ فَکَیْفَ لا اَکُونُ فَقِیراً فِى فَقْرِى اِلهِى اَنَا الْجاهِلُ فِى عِلْمِى فَکَیْفَ لا اَکُونُ جَهُولاً فِى جَهْلِى؛^(۲۲) خدایا من در حال توانگرى نیازمندم [و فقر ذاتى دارم ]؛ پس چگونه در حال ندارى نیازمند [تو ]نباشم؟ معبودا! من در حال دانائیم نادانم؛ پس چگونه در حال جهلم نادان نباشم؟»
در بخش دیگرى مى خوانیم: «مَتى غِبْتَ حَتّى تَحْتاجَ اِلى دَلِیلٍ یَدُلُّ عَلَیْکَ وَمَتى بَعُدْتَ حَتّى تَکُونَ الْآثارُ هِىَ الّتِى تُوصِلَ اِلَیْکَ عَمِیَتْ عَیْنٌ لا تَراکَ عَلَیْها رَقِیباً؛^(۲۳) کى نهان بوده اى تا محتاج برهانى باشى که بر تو دلالت کند؟ وکى دور گشته اى که آثار و علائم به تو رسانند؟ کور باد چشمى که تو را بر خود رقیب و مواظب نداند!»
کى بوده اى نهان که پیدا کنم تو را
پنهان نگشته اى که هویدا کنم تو را
با صد هزار جلوه برون آمدى که من
با صد هزار دیده تماشا کنم تو را
در قسمت دیگرى از این دعا مى خوانیم: «اِلهِى مَنْ کانَتْ مَحاسِنُهُ مَساوِى فَکَیْفَ لا تَکُونُ مَساوِیهِ مَساوِى وَمَنْ کانَتْ حَقائِقُهُ دَعاوِى فَکَیْفَ لا تَکُونُ دَعاوِیْهِ دَعاوِى؛^(۲۴)
خدایا! کسى که خوبیهایش [هم ] بدى است، چگونه بدیهاى او بد نباشد؟ و کسى که حقیقت گوییش صرف ادعا است، پس چگونه دعاوى او صرف ادعا نباشد؟»

ج. اقبال الاعمال
سید بن طاووس براى شب عرفه دو دعا نقل نموده که یکى از آنها نسبتاً طولانى است. همچنین روایتى درباره فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام نقل کرده است که حضرت باقرعلیه السلام فرمود: «مَنْ زارَ لَیْلَهَ عَرَفَهَ اَرْضَ کَرْبَلا… وَقاهُ اللَّهُ شَرَّ سَنَتِهِ؛^(۲۵) کسى که در شب عرفه زمین کربلا را زیارت کند…، خداوند بلاى آن سال را از او دور مى کند.»
آن گاه به فضیلت روز عرفه پرداخته و نقل نموده که روزه آن روز کفاره گناهان هفتاد ساله مى باشد و در آن روز توبه آدم پذیرفته شده است^(۲۶). آن گاه زیارت مخصوصه امام حسین علیه السلام در این روز را نقل نموده است^(۲۷).
وى براى روز عرفه دعایى نیز از پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله و امام هفتم علیه السلام نقل نموده و سپس دعاى معروف امام حسین علیه السلام در روز عرفه را آورده است^(۲۸). و بعد از آن، دعاى امام زین العابدین علیه السلام در صحیفه سجادیه را نقل نموده است^(۲۹).
آن گاه دعایى از امام صادق علیه السلام را با اسنادش نقل کرده که در بخشى از آن مى خوانیم: «اَنْتَ الَّذِى لا تَنْسى مَنْ ذَکَرَکَ وَلا تَضِیعُ مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیْکَ…؛ ^(۳۰) تو کسى هستى که فراموش نمى کنى کسى را که یادت کند و نابود نمى کنى کسى را که بر تو توکل نماید.»
سپس دعایى به نام مخزون را نقل کرده^(۳۱) و بعد از آن دعاى دیگرى از امام صادق علیه السلام را آورده است^(۳۲). آن گاه دعایى را که در برخى کتب دعا دیده نقل مى کند^(۳۳) و سخن را با دعاهایى در مورد شام عرفه ادامه مى دهد.

د. مصباح المتهجد
در مصباح، شیخ دعایى را براى ایّام ذى حجّه از اوّل تا شام عرفه نقل نموده که در آغاز آن مى خوانیم: «اَللَّهُمَّ هذِهِ الْاَیَّامُ الَّتِى فَضَّلْتَها عَلَى الْاَیَّامِ وَشَرَّفْتَها قَدْ بَلَّغْتَنِیها بِمَنِّکَ وَرَحْمَتِکَ فَاَنْزِلْ عَلَیْنا مِنْ بَرَکاتِکَ وَاَوْسِعْ عَلَیْنا فِیها مِنْ نَعْمائِکَ؛^(۳۴) خدایا! این ایّامى که آن را بر روزهاى دیگر برترى و شرافت دادى، با منّت و رحمت خود، مرا به آنها رساندى؛ پس برکات خویش را بر ما نازل کن و نعمتهاى خود را در این روزها بر ما توسعه بده!»

عرفه در عرفات 
اوج عظمت دعا از حیث زمان، روز عرفه است و اوج ارزش مکانى اش در آن روز، بعد از کربلا و حرم حسینى، صحراى عرفات است. این معنى را از روایات مى توان فهمید:
۱٫ على علیه السلام فرمودند: «مِنَ الذُّنُوبِ لا تُغْفَرُ اِلَّا بِعَرَفاتٍ؛^(۳۵) برخى از گناهان [به گونه اى سنگین است که ] جز در عرفات بخشوده نمى شود.»
۲٫ کسى حق ندارد در عرفات بگوید گناهانش بخشیده نمى شود. پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله در این رابطه فرمودند: «اَعْظَمُ اَهْلِ عَرَفاتٍ جُرْماً مَنِ انْصَرَفَ وَهُوَ یَظُنُّ اَنَّهُ لَنْ یُغْفَرَ لَهُ؛^(۳۶) گناهکارترین فرد در عرفات کسى است که از آنجا بازگردد، در حالى که گمان مى برد هرگز آمرزیده نخواهد شد.» به راستى فردى که چنین گمانى را در ذهن پرورش دهد، در وادى عرفان و شناخت، این مسئله را درک نکرده است که خداوند «ارحم الراحمین» است و رحمت او بر همه چیز برترى داشته، همه هستى را زیر پوشش دارد که «رَحْمَتِى وَسِعَتْ کُلَ شَى ءٍ».

نمونه اى از دعا در عرفات 
خالى از لطف نیست که یک نمونه از دعا در عرفات در حق دیگران را بیان نماییم:
على بن ابراهیم از پدرش نقل نموده که او گفته است عبد اللّه بن جندب را در عرفات (در روز عرفه) دیدم و موقفى بهتر از موقف او ندیدم. او پیوسته دستها را به سوى آسمان بلند کرده و اشک چشمانش ازگونه هایش جارى بود، تا آنجا که به زمین رسیده بود. هنگام مراجعت مردم به او گفتم: اى ابا محمّد! [عجب حال خوشى داشتى!] من چنین موقفى [و حالى ] تا حال ندیده بودم! عبد اللّه پاسخ داد: به خدا قسم! یک کلمه براى خودم دعا نکردم و در تمام این مدّت براى برادران دینى ام دعا کردم. واین به جهت این بود که از ابا الحسن موسى بن جعفرعلیه السلام شنیدم که فرمود: «مَنْ دَعا لِاَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ نُودِىَ مِنَ الْعَرْشِ ها وَلَکَ مِأهُ اَلْفِ ضِعفٍ مِثْلُهُ؛^(۳۷) هر کس برادر مؤمن خود را در غیاب او دعا کند، از عرش الهى به او ندا مى رسد: هان! [اى بنده من!] براى تو صد هزار مثل آن [پذیرفته ] مى باشد.» بدین جهت (به خاطر همین سخن امام علیه السلام) راضى نشدم از صد هزار دعاى تضمین شده [و مورد استجابت ]در برابر یک دعا که نمى دانم مستجاب مى شود صرف نظر کنم.

تأثیر دعا به دیگران 
نه فقط روایات اثر دعا در حق دیگران را بیان مى فرمایند؛ بلکه نمونه هاى عینى و خارجى اثر دعا در حق دیگران نیز این امر را تأیید مى کند. به این نمونه توجه کنید:
یکى از کسانى که از محضر عارف والا مقام آیه اللّه میرزا جواد ملکى تبریزى بهره هایى برده است، درباره او مى گوید: «روزى پس از پایان درس عازم حجره یکى از طلبه ها در مدرسه دار الشفاى قم گردید و من در خدمت او بودم تا به حجره آن طلبه وارد شد. مراسم احترام انجام گرفت و پس از اندکى حضور در نزد او برخاست و حجره را ترک گفت.
وقتى هدف از این دیدار را از او سؤال کردم، فرمود: شب گذشته به هنگام سحر فیوضاتى بر من افاضه شد که فهمیدم از ناحیه خودم نیست و چون توجّه کردم، دیدم که این آقاى طلبه به تهجّد و عبادت برخاسته و در نماز شبش، مرا دعا مى کند و این فیوضات اثر دعاى او است. این بود که به عنوان سپاس گزارى از عنایتش به دیدار او رفتم.» ^(۳۸)

پی نوشت:

۱) بحار الانوار، مجلسى، بیروت، مؤسسه الوفا، سوم، ۱۴۰۳ ه . ق، ج ۶۸، ص ۲۲۱، ح ۳۰٫
۲) ابراهیم/۵٫
۳) مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمى، مؤسسه انتشارات نبوى، ص ۴۵۷، اعمال روز عرفه.
۴) همان، ص ۴۶۷، با تغییر و تلخیص.
۵) ر.ک: امالى شیخ صدوق، ص ۹۳، عیون اخبار الرضاعلیه السلام، ج ۱، ص ۲۳۰؛ اربعین شیخ بهایى، ص ۸۴؛ بحار الانوار، مجلسى، ج ۹۶، ص ۳۵۶٫
۶) من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، بیروت، دار الاضواء، ج ۲، ص ۷۶، ح ۲۶۵؛ اصول کافى، محمّد بن یعقوب کلینى، دار الکتب الاسلامیه، ج ۴، ص ۶۶٫
۷) التهذیب الاحکام، شیخ طوسى، بیروت، دارالتعارف، اوّل، ۱۴۰۱ ه . ق، ج ۵، ص ۱۸۲٫
۸) عدّه الداعى فى نجاح الساعى، ص ۴۷٫
۹) مفاتیح الجنان، ص ۴۶۷ و عدّه الداعى فى نجاح السّاعى، احمد بن فهد الحلّى، کتابفروشى وجدانى، قم، ص ۴۷، پاورقى.
۱۰) غافر/ ۶۰٫
۱۱) بقره/ ۱۸۶٫
۱۲) فرقان/ ۷۷٫
۱۳) بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۳۰۰، ح ۳۷؛ منتخب میزان الحکمه، ص ۱۸۰٫
۱۴) اصول کافى، ج ۲، ص ۴۶۸؛ منتخب میزان الحکمه، ص ۱۸۰٫
۱۵) اصول کافى، ج ۲، ص ۴۶۹، ح ۵٫
۱۶) نساء/۱۰۲٫
۱۷) مکارم الاخلاق، ج ۲، ص ۱۲، ح ۲۰۰۸، به نقل از منتخب میزان الحکمه، ص ۱۸۰، ح ۲۰۹۷٫
۱۸) منتخب میزان الحکمه، ص ۱۸۰٫
۱۹) صحیفه کامله سجادیه، ترجمه محیى الدین مهدى الهى قمشه اى، انتشارات اسلامى، ص ۴۷۲٫
۲۰) همان، ص ۴۷۹٫
۲۱) همان، ص ۴۷۹ – ۴۸۰٫
۲۲) مفاتیح الجنان، ص ۴۹۲٫
۲۳) همان، ص ۴۹۴٫
۲۴) همان، ص ۴۹۲٫
۲۵) اقبال الاعمال، سید بن طاووس، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ص ۳۳۰٫
۲۶) ر.ک: همان، ص ۳۳۱٫
۲۷) ر.ک: همان، ص ۳۳۲ – ۳۳۶٫
۲۸) ر.ک: همان، ص ۳۳۸ – ۳۵۰٫
۲۹) ر.ک: همان، ص ۳۵۰ – ۳۶۸٫
۳۰) همان، ص ۳۷۰٫
۳۱) ر.ک: همان، ص ۳۷۴ – ۳۸۵٫
۳۲) ر.ک: همان، ص ۳۸۵ – ۳۹۷٫
۳۳) ر.ک: همان، ص ۳۹۷ – ۴۰۱٫
۳۴) مصباح المتهجد، شیخ طوسى، مصحح: اسماعیل انصارى زنجانى، ص ۶۱۳ – ۶۱۴٫
۳۵) دعائم الاسلام، ابو حنیفه نعمان بن محمّد، تحقیق آصف بن على اصغر فیضى، مصر، دار المعارف، سوم، ۱۳۸۹ ه . ق، ج ۱، ص ۲۹۴٫
۳۶) تهذیب الاحکام، ج ۵، ص ۱۸۲٫
۳۷) بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۱۷۱ – ۱۷۲، ح ۱۰٫
۳۸) قصّه هاى معنوى، محمدرضا اکبرى، انتشارات پیام عترت، ۱۳۷۸ ه . ش، ص ۲۶٫

منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره۱۱۰٫