مدیریت مسجد(۱)

2در مساجد ، بخاطر ماهیت مذهبی و دینی آن ، فرصت های فراوانی درراستای تبلیغ دین وجود دارد از جمله حضور داوطلبانه افراد در مساجد و علاقه آنان به بهره گیری از معارف دینی ، و این مهمترین فرصت برای یک مبلّغ و عنصر فرهنگی است که مخاطب  وی با علاقه و میل باطنی خویش، جهت کسب معارف مذهبی مراجعه کرده و خود را در معرض قرار می دهد و لذا بایستی از این فرصت حداکثر بهره برداری صورت گیرد .

مسجد :

در مساجد ، بخاطر ماهیت مذهبی و دینی آن ، فرصت های فراوانی درراستای تبلیغ دین وجود دارد از جمله حضور داوطلبانه افراد در مساجد و علاقه آنان به بهره گیری از معارف دینی ، و این مهمترین فرصت برای یک مبلّغ و عنصر فرهنگی است که مخاطب  وی با علاقه و میل باطنی خویش، جهت کسب معارف مذهبی مراجعه کرده و خود را در معرض قرار می دهد و لذا بایستی از این فرصت حداکثر بهره برداری صورت گیرد .

فرصت دیگری که در مساجد وجود دارد، تردد (حضور) اقشار گوناگون با جنسیت و سنین متفاوت است،یعنی درمسجد ما همه نوع مخاطب داریم که البته این امرمستلزم برنامه ریزی خاصی است تا تمام این اقشار بتوانند بهره لازم را ببرند لکن نفس حضور اقشار گوناگون ، ارزشمند و مفید است.

 دیگر فرصت موجود در مساجد ،وجود کانون های فرهنگی ، پایگاههای بسیج ، جلسات قرآن و دعا ، هیئت های مذهبی ، مراسمات مختلف و ۰۰۰ در غالب مساجد است که هر کدام خود فرصتی است ذی قیمت برای گسترش فرهنگ اسلامی در میان جامعه ، خصوصاً که اینها همه با هدف گسترش معارف اسلامی تشکیل شده اند .

            روش های ایجاد فرصت های جدید در مساجد :             

در این مبحث ، به برخی روش های گسترش فضاهای فرهنگی و ایجاد فرصت های جدید در مساجد ، اشاره می نماییم .

 

۱ـ۳ ـ ایجاد و فعال سازی گروههای مشاوره دینی و تربیتی :

 یکی ازمهمترین روش های گسترش فضاهای فرهنگی در مساجد، ایجاد واحدهای مشاوره فکری(دینی) و رفتاری ( تربیتی) است .چرا که با وجود این هسته ها ، اعضاء این مراکز جهت حل معضلات  و مشکلات فکری و رفتاری خود به آنها مراجعه کرده و راه حل های صحیح و معقولی را بدست می آورند حال اگر این هسته ها توسط افراد آگاه به دین وفرهنگ غنی اسلام ،اداره شود راهکارهای ارائه شده به مراجعان ، در راستای اهداف و تعالیم اسلام اصیل خواهد بود و تجربه نیز بیانگر آن است که در مساجد ، تمایل افراد بیشتر به مشاوره با کارشناسان آگاه به مسائل مذهبی است بطوری که حتی برخی اساتید مبرز مشاوره و روانشناسی در سطح کشور بر این عقیده اند که مشاوران روحانی ، نزد مردم مقبولیت بیشتری داشته و لذا موفقیت آنان بیش از دیگر مشاوران روانشناسی و متخصص در علوم تربیتی است . همچنین با عنایت به تهاجم فرهنگی گسترده بر علیه اسلام و تفکر دینی و تبلیغ ناکارآمدی آن در عرصه زندگی انسان ، این گونه مشاوره ها ، خود سندی است بر کارآمدی دین در عرصه زندگی انسان ها و از سوی دیگر چون نسل جوان امروز ، بخاطر گسست فرهنگی و بعضاً عدم درک از سوی والدین و خانواده ، بیش از هر چیز احساس نیاز به مشورت و طرح  مشکلات خود با افراد مورد اعتماد وآگاه می نماید لذا اگر دراین عرصه روحانیت حضوری چشمگیر داشته باشد ، به نتایج ارزنده ای در تبلیغ دین دست خواهد یافت چرا که یکی از بهترین ، مؤثرترین و ماندگارترین انواع تبلیغ ، تبلیغ چهره به چهره و گفتگوی صمیمانه و مستقیم با مخاطب است و این همه در جلسات مشاوره ی فکری و رفتاری بیش از همه بروز و ظهور می یابد .

۲ـ۳ ـ برگزاری جلسات گفتمان :

    از جمله مؤثرترین روش های گسترش فرهنگ دینی ، برگزاری جلسات گفتمان ( پرسش و پاسخ ) است که در ان مخاطبان متناسب با نیازهای فرهنگی ، دینی و اجتماعی خود ، سئوالاتی را مطرح نموده و جواب ان را هم دریافت می نمایند و در حال حاضر یکی از روش های بسیار مورد پسند جامعه و خصوصاً نسل جوان ، این گونه جلسات است . بطوری که باید گفت یکی از بهترین روش های گسترش و تبلیغ فرهنگ دینی همین نوع جلسات می باشد و بحمدلله شاهد گسترش و نهادینه شدن آن هستیم . لکن این مقدار هرگز کافی نبوده و بایستی بطور جدی تر و گسترده تری به آن پرداخت . در این جا لازم است نکاتی را نیز جهت برگزاری هر چه بهتر این جلسات متذکرشویم :

۱ ـ قبل از جلسه ، موضوعی معین گردد تا حاضرین در اطراف همان موضوع ، سئوال نمایند و بحث به مطالب متفرقه کشانده نشود .

۲ ـ سخنران از پاسخ به سئوالات غیر مرتبط با موضع ، تا حد امکان خودداری نمایدو تلاش کند سئوالات را براساس ارتباط هر چه بیشتر با بحث ،اولویت بندی نموده و پاسخ دهد لکن جهت رعایت احترام سایرین ، روش های دیگری را نیز بعد از اتمام پاسخ به سئوالات اتخاذ کند از قبیل : پاسخ به برخی سئوالات غیر مرتبط یا کم ارتباط با بحث که توسط افراد متعددی مطرح شده است یا پاسخ به برخی سئوالات بصورت کتبی و یا پاسخ گوئی بصورت فردی ، و۰۰۰ .

۳ ـ اجازه طرح سئوالات مرتبط با بحث را شفاهی هم به مخاطبان بدهد و حتی آنها را بصورت محدود ( در اواخر جلسه ) وارد بحث کند تا اظهار نظر از سوی مخاطبین هم در جلسه صورت گیرد .

۴ ـ به مخاطبان تلقین و اثبات  کند که فضای جلسه آزاداست بطوریکه همگان می توانند نظرات و سئوالات خود را به راحتی و بدون هر گونه دلهره و نگرانی مطرح کنند .

۵ ـ در برابر برخی اظهار نظرها یا سئوالات نسنجیده و حتی بعضاً تمسخر آمیز ، با متانت و صبوری برخورد کرده وحتی اگر امکان باشد با کمی مزاح و شوخ طبعی از کنار آن عبور کند ( چون این امر موجب تلطیف و صمیمانه تر شدن فضای جلسه می گردد و در نتیجه مخاطبان را تشویق می نماید تا هر چه بیشتر در فضای بحث وارد شده و تأثیر گوینده بر آنان را افزونتر می سازد .)

۶ـ تا حد امکان جواب ها را ساده و شفاف و صریح ارائه کند و از نقل اقوال و خصوصاً نظرات اختلافی که موجب سردرگمی مخاطب می شود بپرهیزد. و اگر در امری هم علم و آگاهی ندارد ، صراحتاً ، بگوید نمی دانم ، کما این که در سیره عملی بزرگان دین نیز شاهد آن هستیم از جمله در احوالات استاد عالیقدر تفسیر و عرفان مرحوم علامه طباطبائی ( اعلی الله مقامه الشریف) نقل شده است که ایشان هرگاه پاسخ سئوالی را نمی دانستند و یا حتی یقین نداشتند به صراحت و راحتی می فرمودند نمی دانم .[۱]

۷ ـ بگونه ای جواب دهید که مخاطبان ، جواب را فراگرفته و اگر خواستند به دیگران نیز تعلیم دهند بتوانند .

۸ ـ جواب ها را تا حد امکان مستند به قرآن و حدیث کنید وحتماً یک دوره تفسیر و منابع حدیثی را مطالعه کنید . پاسخ به سئوالات دیگران ، هدایت آن ها از ظلمات به نور است و برای این کار باید نور داشت و این نور همان قرآن و حدیث است .[۲]

۹ـ شبهات روز را شناخته و بهترین جواب ها را پیرامون آن آماده کنید .

۱۰ ـ اگر در پاسخ به سئوالی ، دیگران از شما عالمتر و فصیحتر و جامعترند ، مخاطبان را به آن ها ارجاع دهید .

۱۱ـ در پاسخگویی به سئوالات هرگز تکبّر ، غرور ، منیّت و اغراض غیر الهی را دخیل  نکنید .

۱۲ ـ در پاسخگوئی تعجیل نکنید ، ابتدا جواب را نزد خود آماده سازید و سپس آن را مطرح نمایید .

۱۳ ـ از مطالعه جدی پیرامون موضوع پرسش و پاسخ غفلت نکنید و تا حد امکان در موضوعی به پاسخگویی بپردازید که در آن تبحّر و آگاهی لازم را دارید .

۳ـ۳ ـ ایجاد موج های فرهنگی :

یکی از امور مهمی که در فعالیت های تبلیغی می تواند تأثیر بسزایی داشته باشد ایجاد موج های فرهنگی است بدین صورت که آنچه را بعنوان هدف در فعالیت خود مد نظر داریم ، در محیط گسترش داده و از ابعاد مختلف جهت ترویج آن تلاش نماییم به عنوان مثال اگر هدف ، گسترش فرهنگ حجاب و عفاف باشد ، این تنها از طریق یک سخنرانی ممکن نیست بلکه با ایجاد موج از طریق بکارگیری ابزارهای مختلف  ( مانند تبلیغ چهره به چهره ، گفتمان ، تبلیغ مکتوب ، تابلوهای تبلیغاتی و ۰۰۰(و زمان های گوناگون ، (مانند مناسبت های مذهبی ، مناسبت های ملی و فرهنگی ، همایشها،مراسمات و.۰۰ ) این هدف را  ترویج ، تبیین و در نهایت نهادینه می کنیم به تعبیر دیگر همانگونه که موجهای دریا ، تمام طول ساحل را دربر می گیرند و تا اعماق ساحل ، نفوذ می کنند، موجهای فرهنگی هم باید این گونه باشند ، حال هر قدر این موجها عظیم تر باشند فضای بیشتری از ساحل را تحت تأثیر خود قرار داده و تأثیرات آنها دائمی تر و قویتر است بطوری که گاه این موجها می توانند منازل مسکونی اطراف ساحل را تخریب کنند . موج فرهنگی هم بایستی ضمن تأثیرگذاری عمیق و گسترده ، بنیان های غلط و منحرف  موجود را نیز تخریب نماید تا بدنبال آن ، پیام های صحیح و منطقی خویش را جایگزین  سازد ، و برای این امر ، اقدامات و روش هایی وجود دارد که با توجه به فرصت این نوشتار، به بعضی از اهم آن اشاره می کنیم :

۱- ۳-۳ـ بسترسازی مناسب :

اولین گام جهت ایجاد یک موج فرهنگی ( تبلیغی ) ، ایجاد زمینه و بستر مناسب ،  برای اجرای این برنامه است . اصولاً هر طرح فرهنگی ، نیاز به زمینه  سازی و فراهم  نمودن مقدمات دارد که این زمینه سازی و ایجاد بستر باید متناسب با اهداف این حرکت باشد ، هرقدر این موج وسیعتر و عمیق تر باشد ، مقدمات آن هم بیشتر خواهد بود مثلاً برای ایجاد یک موج فرهنگی جهت کمک به محرومان در سراسر کشور در استانه سال  جدید تحصیلی بایستی از تمام امکانات و ابزارها اعم از رسانه ها ، مطبوعات ، منبرها و سخنرانی ها ، جلب حمایت مسئولین و ۰۰۰ بهره برد تا توجه مخاطبان هر چه بیشتر متوجه این مطلب گردد و بستر مناسب آن ایجاد شود .

 

۲ـ۳-۳- هدفگذاری وبرنامه ریزی :

پیش بینی مقدمات ، تدبیر لوازم و امکانات اجرا، تدوین و ساماندهی این مقدمات و امور ، همگی تنها در صورتی ممکن است که برای این حرکت ، اهداف متناسب و دقیقی را در نظر گرفته و بدنیال آن برنامه ریزی مناسب را صورت داده باشیم، به عنوان مثال جهت ایجاد موج فرهنگی کمک به محرومان کشور در آغاز سال تحصیلی ، اگر هدف ما فقط جلب   کمک های مردمی باشد ، یک نوع برنامه ریزی می کنیم و بدنبال آن مثلاً فقط به نیازهای عمومی محرومان جامعه و تبیین این نیازها می پردازیم لکن اگر هدف از جلب کمک برای محرومان ، جذب کمک های مردمی برای رفع مشکلات تحصیلی آن ها باشد ، برنامه ریزی ما هم متفاوت خواهد بود . مثلاً بر این اساس تبلیغات خود را به تأثیرات فقر و محرومیت  بر جسم و روان این کودکان ، متمرکز می کنیم و تلاش خواهیم نمود تا با تبیین این تأثیرات نزد اذهان عمومی جامعه ، آنان را ترغیب نماییم که بیشترین تلاش خود را صرف تأمین نیازهای تحصیلی کودکان محرومان نمایند.

۳-۳-۳ ـ بهره گیری از روش های متعدد و گوناگون:

همانطور که گفتیم بستر سازی و تهیه مقدمات ، راههای گوناگونی دارد که بهره گیری از هر راه ، اثرات خاص خود را داشته و درصدی از تأثیر را به خود اختصاص می دهد ، لذا در ایجاد یک موج تبلیغی ، نبایستی تنها به یک روش متمسک شده و از سایر روش ها غفلت نمود بلکه هر قدر این تنوع روش ها ، بیشتر باشد ، تأثیر این موج هم بیشتر خواهد بود البته در تنوع روش ها و مقدمات و ابزار باید دقت نمود تا این تنوع ( به عنوان یک فرع) به اصل جریان لطمه وارد نکند بطوری که شما را از هدف اصلی دور ساخته و یا در هماهنگی و نظم میان ارکان جریان ، خلل وارد آورد .

۴-۳-۳ ـ تهاجم به فرهنگ های منحرفی که سدّ تبلیغ فرهنگی هستند :

 یک موج فرهنگی ، اگر چه سازنده و با هدف مثبت عمل خواهد نمود ، لکن همیشه فرهنگ های منحرفی هستند که در مقابل آن قرار گیرند ؛ در این گونه مواقع یک جریان فرهنگی قوی و فعال ، بایستی ضمن حرکت به جلو ( همانند رودخانه ای که بسوی دریا حرکت می کند و در سر راه موانع حرکت را نیز از میان بر می دارد ) همانگونه که فرهنگ سازی کرده و فرهنگ دینی را ترویج و نهادینه می سازد ، فرهنگ های مانع و منحرف را هم از سر راه بردارد و این گاه با اتقان در استدلال هاست ، گاه با تبیین روش مخالفان و نشان دادن انحراف آن به مخاطبان جهت پرهیز نمودن از این فرهنگ ها ، و گاه با طرد این فرهنگ ها و گاه با سایر روش های عقلایی و مطابق با جدال احسن .

۵-۳-۳ـ بازخوردگیری مداوم و انجام اصلاحات :

در ایجاد و اجرای یک موج فرهنگی ، بازخوردگیری مداوم یکی از مهمترین و  ضروری ترین اقدامات برای موفقیت ان است ، چرا که در هنگام اجرای آن با نقاط قوت  و ضعف جریان آشنا شده و می توانیم جهت رفع نقاط ضعف و تقویت ابعاد قوت این جریان برنامه ریزی و اقدام کنیم و این اصلاحات ، یکی از عوامل زنده و پویا بودن جریان ایجاد شده است . به عبارت دیگر ، ارزیابی جریان فرهنگی ایجاد شده در تمام مرحل آن به ما کمک خواهد نمود تا در هر مرحله ، اصلاحات لازم را جهت نیل به  هدف نهایی انجام داده و مسیر حرکت  جریان را اصلاح نماییم همچنین عوامل پیش بینی نشده در زمان اجرا را شناسایی کرده و تدابیر لازم را اتخاذ کنیم تا موانع قرار گرفته در مقابل جریان فرهنگی مطلوب ، نتوانند آن را از مسیر اصلی منحرف کنند و هر قدر که یک حرکت در مسیر پیش بینی شده و مطابق با اهداف تدوین شده ، جریان یابد ، موفقیت تأثیرگذاری و ماندگاری آن بیشتر خواهد بود .[۳]

۴ـ۳ ـ تبلیغ هِرَمی :

یکی از روش های تبلیغ ، تبلیغ چهره به چهره است امّا از آن جا که این روش زمان  بر بوده و دامنه ی محدودی را در بر می گیرد ، عموماً توجه کمتری به آن می گردد ، در حالی که با اندکی تغییر و ابتکار در این روش می توان به نتایج عمیق آن بصورت  گسترده نیز دست یافت ، بدین صورت که در مرحله اول گروهی را به عنوان حلقه  اولیه ی تبلیغ انتخاب نموده و پس از آن در مرحله دوم بخش مهمی از تلاش تبلیغی خویش را مصروف آنان می سازیم تا جایی که آنان خود بتوانند مبلغان موفقی در این عرصه شده ودیگران را جذب و هدایت نمایند . در مرحله سوم ، توان تبلیغی خود را مصروف این گروه و افراد جذب شده توسط آنها می نماییم . ضمن آن که اعضای گروه هم ، خود افرادی را که جذب نموده اند مورد تبلیغ و توجیه قرار می دهند . در مرحله چهارم اعضای این دو گروه ، خود می توانند افراد دیگری را جذب و ارشاد و هدایت نمایند . و بدین ترتیب پس از مدّت زمان نسبتاً طولانی ، به نتایج چندین برابری دست خواهیم یافت ، به عنوان مثال اگر ما ، برای ترویج فرهنگ دینی ، در اولین مرحله حدود ۱۰ نفر را برای حلقه اول انتخاب کنیم ، پس از چند ماه می توان آن ها را برای جذب سایرین آماده نمود ، حال اگر هر کدام از آن ها تنها ۵ نفر را جذب نمایند ، مجموع حلقه های دور دوم ، ۵۰ نفر خواهند بود که این تعداد هم پس از مدتی آماده ی جذب سایر افراد می شوند ، و مجموع حلقه های سوم حدود ۲۵۰ نفر خواهد بود ، به همین ترتیب ظرف مدت نسبتاً کوتاهی ، حداقل ۱۵۵۵ نفر نیرو در حلقات فکری فرهنگی ما قرار می گیرند که از همه جهت فرهنگ دینی را ( در بُعدی که مورد توجه بوده است) پذیرفته و حتی آماده ی ترویج و دفاع از آن هستند . این روش که عموماً توسط عناصر مبارز در حکومت های پلیسی و اختناق مورد استفاده قرار می گیرد در حال حاضر بشدّت از سوی دشمن هم مورد استفاده قراردارد و متأسفانه نیروهای خودی از آن غفلت نموده اند . بسیاری از نیروهای انقلاب که در دوران مبارزه ، پیروزی ، دفاع مقدس و۰۰۰ خدمات ارزشمندی از خود بروز داده اند حاصل همین روش و جلسات این گونه بوده اند .

نکته لازم به ذکر در این جا ، آن است که از مدیریت فرهنگی ، نظارت دائمی و بیرون از صحنه و ارتباط جدّی و گسترده با حلقه های متفاوت و جمع های شکل گرفته  نباید غافل شد و حتی بهتر است جلسه ای را بصورت مبنا و اصل ، ترتیب داد تا همه اعضاء هر چند مدت یکبار در آن جمع شوند ، چرا که این امر ارتباطات میان آنان را با اعضای  اصلی (حلقه اول ) و مسئول فرهنگی جمع ، جدی تر و بیشتر می سازد.

۵ـ۳  ـ تبلیغ علمی ، ادبی ، هنری :

بهره گیری از ابزارهای علمی ، ادبی و هنری در امر تبلیغ اگر چه یک ضرورت است اما همین ابزارها گاه می توانند خود روش و سبک خاصی را ایجاد کند تا گروه های مختلف فکری ـ فرهنگی با سلایق گوناگون بیش از پیش جذب آن گردند ، بعنوان مثال  سخنرانی  یا تألیف مذهبی با بهره گیری از مبانی علمی مانند طب ، نجوم ، ریاضیات و ۰۰۰ موجب جذب هر چه بیشتر متخصصان در این علوم می شود خصوصاً اگر این موارد با بهره گیری از قرآن و حدیث باشد مانند مبحث زنبور عسل و طریقه ی خانه سازی و زندگی این حشره و ثمرات فراوان تولیدات آن مانند عسل و موم ، یا بحث میوه های قرآنی که هر کدام سرشار از خواص فراوان بوده و امروزه علم بدان تا حدودی پی برده است ، و یا بیانات گهربار امام صادق ( علیه السلام) به مفضّل که در کتاب توحید مفضل هم آمده و بیانگر اوج قدرت خالق متعال و علم بی پایان آن عالم مطلقِ ازلی است که جانهای تشنه حق وحقیقت را به خودجذب می سازد ؛ و یا بهره گیری از ادبیات و ابزارهایی ادبی حتی بصورت گسترده و در قالب شب شعر و حافظ خوانی و ۰۰۰ می تواند در جذب مخاطبان مؤثر باشد .

ابزارهای هنری هم هر کدام ویژگی خاص خود دارند ، هنرهای تجسمّی و خصوصاً نقاشی ، عکاسی ، فیلم ، انیمیشن و ۰۰۰ هر یک ظرفیت های نهفته فراوانی برای تبیین معارف دینی و فرهنگسازی صحیح در جامعه دارند ، و تجربه ثابت نموده هرگاه از این ابزارها بهره گرفته ایم ، اولاً مخاطبان عام ، پیامهای گفتاری قبلی را ( که در کتب خوانده  یا از سخنرانان شنیده اند ) بهتر درک کرده اند ، ثانیاً پیام های جدیدی را که این اثر در خود داشته بهتر و بیشتر فرا گرفته اند و ثالثاً این اثر موجب شده تا سئوالات جدیدی در ذهن آن ها پدید آید که به دنبال پاسخ آن برآیند و همین امر ارتباط بیشتر آنها را با مراکز و  عناصر دینی در پی داشته است ، لکن علیرغم تلاش های صورت گرفته باید گفت تاکنون به حدّ مطلوبی در این فعالیت ها نرسیده ایم.

 نکته دیگری که در این جا باید متذکر شد اینکه به فعالیت های هنری  می توان بطور مختصر هم پرداخت مثلاً فیلم های کوتاه ، انیمیشن های چند دقیقه ای ، فیلم های مستند با موضوعات نو و در زمانی کوتاه ، می توانند جذّاب و مؤثر باشند . علم الهی و قدرت او هرگز دروصف نمی آیدوعاجزاز بیان آن هستیم اما یک فیلم کوتاه درحد خود  می تواند به گوشه ای از این عظمت اشاره کند کما این که در سخنرانی و ۰۰۰ هم تنها گوشه ای از این عظمت ، تشریح می گردد ، تصاویر زیبا از محبت حیوانات به بچه های  خود ، یا تلاش آنها برای کسب روزی ، یا نحوه زندگی آنها ، یا ویژگی های عالم خلقت  مانند آبشارها ، اقیانوس ها ، طلوع و غروب خورشید ، و ۰۰۰ بطوری که پیام آنها بیان  قدرت و علم الهی باشد ، بسیار مؤثر است.

چندی پیش در نمایشگاهی شاهد کاری نو بودم ، کارت های ویزیت با تصاویر زیبایی از عالم و موجودات زنده و بر روی تصویر، آیه ای از قرآن به همراه ترجمه ی آن و زیباتر آنکه این تصاویر کاملاً متناسب با آیات منقوش بر کارتها ، انتخاب شده بودند و از اینرو اثری بدیع و بسیار جذاب را پدید آورده بود که هر خواننده ای را ناخودآگاه دقایقی متوجه خود می ساخت.

در هر صورت ابزارهای هنری ، باب وسیع و مهمی را در عرصه ی تبلیغ دینی و فرهنگی پیش روی ما باز می کنند و خصوصاً در مساجد ، بهره گیری از ابزارهای علمی و هنری و ادبی ،  مؤثر و کارآمد است  .


[۱] )مقدمه کتاب سنن النبی (صلی الله علیه و آله و سلم)

[۲] ـ کلامکم نور ، زیارت جامعه کبیره .

[۳] ـ علاقمندان می توانند جهت مطالعه بیشتر به کتاب تأملات فرهنگی اثر حجه الاسلام سید رضا تقوی چاپ اول اسفند ۸۴ ص ۱۳۹ به بعد مراجعه کنند .






دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *


9 + = 17