به مناسبت پنجاه و سومین سال رحلت آیت الله العظمی بروجردی؛
خبرگزاری رسا ـ بی‌شک در پیشینه مرجعیت و زعامت در تاریخ شیعه، دوران زعامت و مرجعیت حضرت آیت‏الله العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی، دوران و تاریخی، یگانه و سرآمد است؛ زیرا ایشان در دوران مرجعیت و زعامت ، تنها مرجع و زعیم شیعه بودند و دوران ایشان، دوران به ظهور رسیدن قدرت بی‏بدیل مرجعیت شیعه بود.

 حضرت آیت‌الله بروجردی به مدت پانزده سال مرجع بی‌رقیب شیعه بودند و به غیر از ریاست حوزه علمیه، مرجع اکثریت قریب به اتفاق شیعیان جهان بودند. این مرجعیت و زعامت حاصل جایگاه بی‌مانند علمی، عملی و اجتماعی این بزرگ‌مرد بوده است و تاریخ گواهی می‌دهد که ایشان در عرصه‌های مختلف علمی و عملی میراث بی‌بدیلی به جای گذاشته است.

برای روشن شدن علت این مرجعیت فراگیر می‌توان مزایا و خدمات ایشان را از لابلای تاریخ و خدمات علمی و عملی ایشان واکاوید و نشان داد که رسیدن به چنین جایگاهی، حاصل تلاش و تقوای بسیاری است که حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی واجد این تلاش و کوشش عملی و نفسانی بود.

حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی به عنوان یکی از شاگردان حضرت آیت‌الله بروجردی، جایگاه علمی و عملی ایشان را در آن دوران این‌گونه ترسیم می‌نمایند: «یکی از اساتید بزرگ، در حوزه علمیه قم مرحوم آیت‌الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی بود. معظم له بدون تردید از بزرگان علمای معاصر و صاحب سبک و مبانی مستقل به شمار می‌آیند که از ابعاد علمی و شخصیتی ممتازی برخوردار بودند و خدمات فراوان دینی و فرهنگی ارائه کردند».‌(مهر استاد ص۹۹)

ایشان پس از این مقدمه، درس فقه مرجع کل را این‌گونه وصف می‌نماید: «درس فقه رسمی و مهم آن روز در حوزه علمیه قم، به مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی –رضوان الله تعالی علیه- تعلق داشت. به احترام شخصیت علمی و زعامت تام دینی و سیاسی ایشان، هیچ‌یک از علمای دیگر هم زمان با درس ایشان درس نمی‌گفتند؛ مگر در سطوح… . نیز تا زمانی که مرحوم آیت‌الله بروجردی زنده بود، هیچ یک از علما و بزرگان درس را روی منبر نمی‌گفتند و به احترام ایشان همه آنها روی زمین می‌نشستند و تدریس می‌کردند…».‌(همان ص۹۹)

آیت‌الله جوادی دلیل این احترام را این‌گونه شرح می‌دهند: «این احترام و رعایت ادب علما و اساتید معظم حوزه علمیه قم به ساحت مقدس مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی به این جهت بود که ایشان مرجعیت علی‌الاطلاق و زعامت دینی بلامنازع جهان شیعه را بر عهده داشتند… نیز هیچ یک از مراجع آن زمان از جهات علمی، قدرت سیاسی، شهرت جهانی، وجهه مردمی و مقبولیت عمومی به پایه ایشان نمی‌رسیدند.

این جهات، موجب شد تا همه قدرت مرجعیت شیعه به بیت شریف ایشان که به حق، لایق و شایسته بودند منتقل شود و مدت پانزده تا شانزده سال(۱۳۲۵تا ۱۳۴۰) مرجعیت تام به نام و در اختیار ایشان باشد و حیثیت و حریمشان چنان که ذکر شد، نزد همه علما و طلاب و دیگران محفوظ و محترم بود».‌(همان ص۱۰۰)

خدمات ایشان را می‌توان در دو عرصه علمی و اجتماعی تقسیم کرد که اولی در دروس، کتب، شاگردان و روش فقهی، روایی ایشان ظهور دارد و عرصه دوم فعالیت‌های اجتماعی و بین‌المللی ایشان را در بر می‌گیرد.

بی‌تردید یکی از جهات مهم عظمت و مرجعیت کل فقهی آیت‌الله بروجردی، سبک و روش فقهی ایشان است که دارای اهمیت و خلاقیت فراوان بوده است. استاد شهید مرتضی مطهری، یکی دیگر از شاگردان ایشان این سبک فقهی را این‌گونه وصف می‌نماید: «یکی از مزایای برجسته معظم له، سبک و روش فقهی ایشان بود که شایسته‏ است پیروی شود و فراموش نگردد. این بنده در مدت هشت سال آخر اقامتم‏ در قم که مصادف بود با سال‌های اول ورود معظم له به آن شهر، از درس‌های‏ ایشان بهره‏مند می‏شدم و چون به روش فقاهت ایشان ایمان دارم، معتقدم که‏ باید تعقیب و تکمیل شود… . باید دانست که روش فقهی فقها همه یکسان نبوده، اسلوب‌هائی متفاوت در اجتهاد و فقاهت در اسلام پدید آمده است. هم در میان اهل سنت و جماعت‏ روش‌ها و اسلوب‌های مختلف به وجود آمده و هم در میان خود ما اسلوب فقهی‏ ما تدریجا تنوع پیدا کرده و مختلف شده، به طوری که به دوره‏های مختلف‏ تقسیم می‏گردد. خود معظم له که به تاریخ فقه آشنا بودند و اسلوب‌های مختلف فقهی را می‏شناختند و یکی از مزایا و امتیازات‌شان همین آشنائی با روش‌های مختلف فقهی شیعه و سنی بود».(خدمات و مزایای آیت‌الله بروجردی)

آیت‌الله جوادی آملی این اهتمام و تبحر ایشان نسبت به فقه مقارن و تطبیقی بین فقه شیعه و سنی را این‌گونه بیان می‌کنند: «مرحوم آقای بروجردی به فقه مقارن و تطبیقی، یعنی بررسی اقوال رؤسای مذاهب اهل سنت نیز اهتمام داشتند… ایشان برای ارائه یک درس فقهی جامع و عمیق، دیدگاه‌های فقهی فقهای بزرگ اهل سنت را نیز از نظر دور نمی‌داشتند».‌(مهر استاد ص۱۰۳)

از دیگر خصوصیت‌های یگانه مرحوم آیت‌الله بروجردی، تبحر ایشان در علم رجال و طبقه بندی راویان بوده است؛ «ویژگی دیگر مرحوم آیت‌الله بروجردی که کاملا محسوس بود، تسلط و اهتمام ایشان به علم رجال بود و نیز ایشان طبقه بندی رجال را هم از نظر دور نمی‌داشتند و راویان مشترک را از راه طبقه بندی رجال، کاملا تشخیص می‌دادند».‌(همان ص۱۰۳)

آیت‌الله بروجردی جایگاه سخت افزاری منابع رجالی و طرز طبقه بندی و تألیف کتب را در فقاهت دارای تأثیر می‌دیدند. برای همین به سامان دادن به مسائل روایی توجه کامل داشتند؛ «یکی دیگر از کارها و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم آیت‌الله بروجردی –گذشته از سامان‌بخشی به مسائل فقهی- سامان‌دهی مسائل روایی و ایجاد هماهنگی بین احادیث مستدرک الوسایل مرحوم محدث نوری و وسایل الشیعه مرحوم شیخ حر عاملی است.

ایشان تلاش فراوانی کردند تا احادیث مستدرک را با احادیث وسائل هماهنگ کنند؛ چون گاهی برخی از روایات را که قدما به آنها اهتمام ورزیده و تمسک می‌جستند، متأخران از آنها صرف نظر می‌کردند. این روایات در مسترک هست، ولی در وسایل نیست… از این رو، مرحوم آقای بروجردی عده‌ای را به نام هیأت تهذیب و تکمیل وسایل انتصاب کردند و آن بزرگواران زیر نظر مرحوم آقای بروجردی و با اشراف عالی ایشان، تلاش‌های سودمندی کردند که حاصل آن کتاب خوب جامع احادیث الشیعه است».‌(همان ص۱۰۷)

این همه خدمات علمی در سایه فعالیت‌های علمی آیت‌الله بروجردی در نزد اساتید عصر خویش به وجود آمده است و ایشان در دوران طلبگی در نزد بزرگترین اساتید دوران زانوی تلمذ زده‌اند؛ «از عواملی که در جامعیت علمی و فقهی مرحوم آقای بروجردی نقش به سزایی داشت، درک محضر اعاظم حوزه نجف اشرف بود. ایشان سالیان متمادی در نجف اشرف، محضر مرحوم آیت‌الله آخوند خراسانی، صاحب کتاب گرا‌ن‌سنگ کفایه الاصول، سید محمد کاظم یزدی و دیگر علمای بزرگ آن عصر را درک و در رشته‌های علوم اسلامی، به ویژه فقه و اصول، تلمذ کرده بود و به مرحله کمال و تمام آن نایل و فارغ‌التحصیل شده، سپس رهسپار ایران شده بود».‌(همان ص۱۰۶)

خدمات اجتماعی و فرهنگی مرحوم آیت‌الله بروجردی به عنوان یک مرجع یگانه و علی الاطلاق بسیار گسترده بوده است و مرزهای مذهبی و بین المللی را در نوردیده است. یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های ایشان تلاش برای تقریب مذاهب اسلامی بوده است که به فتوای تاریخی “شیخ شلتوت” مفتی سنی الازهر مصر می‌انجامد.

استاد شهید مرتضی مطهری این ساحت عملی ایشان را این‌گونه تصویر می‌نماید: «یکی از مزایای معظم له توجه و علاقه فراوانی بود که به مسأله وحدت‏ اسلامی و حسن تفاهم و تقریب بین مذاهب اسلامیه داشت. این مرد چون به‏ تاریخ اسلام و مذاهب اسلامی آشنا بود، می‏دانست که سیاست حکام گذشته در تفرقه و دامن زدن آتش اختلاف چه اندازه تأثیر داشته است و هم توجه‏ داشت که در عصر حاضر نیز سیاست‌های استعماری از این تفرقه حداکثر استفاده‏ را می‏کنند و بلکه آن‌را دامن می‏زنند و هم توجه داشت که بعد و دوری شیعه‏ از سایر فرق سبب شده که آنها شیعه را نشناسند و درباره آنها تصوراتی دور از حقیقت بنمایند. به این جهات بسیار علاقه‏‌مند بود که حسن تفاهمی بین‏ شیعه و سنی برقرار شود که از طرفی وحدت اسلامی که منظور بزرگ این دین‏ مقدس است، تأمین گردد و از طرف دیگر شیعه و فقه شیعه و معارف شیعه آن‏ طور که هست به جامعه تسنن که اکثریت مسلمانان را تشکیل می‏دهند، معرفی شوند. از حسن تصادف چند سال قبل از زعامت و ریاست معظم له که هنوز ایشان‏ در بروجرد بودند، “دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه” به همت جمعی از روشنفکران سنی و شیعه تأسیس شد.

معظم‌له در دوره زعامت خود تا حد ممکن با این فکر و با این مؤسسه کمک و همکاری کرد؛ برای اولین‏ بار بعد از چندین صد سال بین زعیم روحانی شیعه و زعیم روحانی سنی شیخ‏ عبدالمجید سلیم و بعد از فوت او به فاصله دو سه سال شیخ محمود شلتوت‏ مفتی حاضر مصر و رییس جامعه الازهر، روابط دوستانه برقرار شد و نامه‏ها مبادله گردید. قطعا طرز تفکر معظم له و حسن تفاهمی که بین ایشان و شیخ شلتوت بود مؤثر بود، در اینکه آن فتوای تاریخی معروف را در مورد به رسمیت شناختن‏ مذهب شیعه بدهد. معظم له را نباید گفت نسبت به این مسأله علاقه‏مند بود؛ بلکه باید گفت عاشق و دلباخته این موضوع بود و مرغ دلش برای این موضوع پر می‏زد.

عجیب این است که از دو منبع موثق شنیدم که در حادثه قلبی اخیر که منجر به فوت ایشان شد، بعد از حمله قلبی اولی که عارض شد و مدتی بیهوش‏ بوده‏اند و بعد به هوش آمدند، قبل از آنکه توجهی به حال خود بکنند و در این موضوع حرفی بزنند، موضوع تقریب و وحدت اسلامی را طرح می‏کنند و می‏گویند من آرزوها در این زمینه داشتم».(خدمات و مزایای آیت الله بروجردی)

از دیگر خدمات اجتماعی ایشان تلاش برای تشکیل مراکز اسلامی در کشورهای غیر اسلامی و صدور اسلام به اقصا نقاط جهان بود؛ «از اقدامات سازنده اسلامی فرهنگی مرحوم آیت‌الله بروجردی که سند دیگری بر دید وسیع و بلند همتی ایشان است، ساختن پایگاه فرهنگی مذهبی برای مسلمانان کشورهای غیر اسلامی است. بدین منظور در بسیاری از کشورهای آسیایی، آفریقایی، آمریکایی، و اروپایی به دستور و کمک ایشان مراکز فرهنگی و مساجدی تأسیس کردند یا به تعمیر و مرمت ساختمان‏های خیریه اسلامی پرداختند.

یکی از آن مراکز مهم فرهنگی اسلامی، تأسیس مسجد هامبورگ آلمان و اعزام نماینده به آن مسجد و مرکز فرهنگی بود. دقیقا یادم هست که در ایام بیماری سخت ایشان، نماینده ایشان در هامبورگ آلمان، مرحوم آقای محققی به ایران و نزد وی بازگشته بود که در همان حالت بیماری و کسالت شدید جسمانی به او دستور اکید داده بودند که هر چه زودتر به آن مرکز اسلامی در هامبورگ آلمان برگردد و به فعالیت‌های فرهنگی و اسلامی خود ادامه دهد».‌(مهر استاد ص۱۱۱)

«یکی از مزایای برجسته معظم له که نماینده طرز تفکر روشن وی بود، علاقه ‏مندی وی به تأسیس دبستان‌ها و دبیرستان‌های جدید تحت نظر سرپرستان‏ متدین بود که دانش آموزان را هم علم بیاموزند و هم دین. معظم له دیانت‏ مردم را در بی‏خبری و بی‏اطلاعی و بی‏سوادی آنها جستجو نمی‏کرد؛ معتقد بود که اگر مردم عالم شوند و دین هم به طور صحیح و معقول به آنها تعلیم گردد، هم دانا خواهند شد و هم متدین. آن مقداری که من اطلاع دارم، مبالغ زیادی‏ از وجوه و سهم امام را اجازه داد که صرف تأسیس بعضی از دبستان‌ها و دبیرستان‌ها شود. در بیلان چاپی دبیرستان کمال نارمک خواندم که مبلغی در حدود هشتصد هزار ریال با اجازه ایشان بابت سهم امام به دفتر آن مدرسه پرداخته شده است. هر چند درباره مدارس “جامعه تعلیمات اسلامی‏” اطلاع دقیقی ندارم؛ اما می‏دانم کمک‌های شایانی کرده است و حتما موارد دیگر هم هست که من فعلا بی‏خبرم این اقدام معظم له بسیار قابل تحسین است. هر چند این اقدام نیز نسبت‏ به آنچه باید بشود ناچیز است؛ اما با توجه به اینکه در گذشته افرادی‏ بودند و الان هم وجود دارند که آبادی دین را در خرابی این مدارس و معدوم‏ شدن علوم جدید می‏دانسته و می‏دانند معلوم می‏شود که عمل معظم له بسیار ارزشمند بوده است».(خدمات و مزایای آیت الله بروجردی)

نقش بی‌بدیل ایشان در احیای فکر تقریب مذاهب اسلامی و زعامت شیعه و اثرگذاری اسلام در سطح جهان، امری انکار ناشدنی است و در پایان این مقال می‌توان گفت که این همه گوشه‌ای از خدمات و مزایای این مرجع کل بوده است رضوان‌الله تعالی علیه.

۱٫     مهر استاد- عبدالله جوادی آملی

۲٫     تکامل اجتماعی انسان مقاله خدمات و مزایای آیت الله بروجردی- مرتضی مطهری

۳٫     انسان کامل- شهید مطهری